Олох очурдара: Киһи күн үтүөтүн батыһар

Ньургуйаана ийэтиниин   бөһүөлэктэн тэйиччи, өрүс үрдүгэр турар кырачаан дьиэҕэ олороллор. Дьиэлэрэ аһаҕас сиргэ турар буолан, Эбэлэрин чэбдик салгынын  астына ыймахтыыллар.

Ол эрээри, кыһын кыра тыал түстэ да, тиэргэннэрин хаар ытыйан кэбиһэр. Ньургуйаана, баҕар, биир эмэ ыалдьыт кэлиэ диэн, барбах да түспүт хаары күрдьэн, саҥа суол тыргылла түһэриттэн бэйэтэ да астынар. “Дьиэ хаһаайына хайдаҕа тиэргэниттэн биллэр” диэн ийэтэ хаһан эрэ этэн кэбиспитэ түүлээх холбукатыгар үчүгэйдик иҥэн хаалбыт.

Ким да ыалдьыттаан да, хоноһолоон да ааспат

Дьиктитэ диэн, кинилэргэ ким да ыалдьыттаан да, хоноһолоон да ааспат. Ону Ньургуйаана чиэски сиргэ дьиэлээхпит иһин, сыал-сорук оҥостон кэлбэттэрэ буолуо дии саныыр. Арыы собуотугар үлэлиир ийэтэ сарсыарда хараҥаҕа тахсан барбытынан, киэһэ эмиэ борук-сорук буолуута эрэ дьиэтин булар. Инньэ гынан, кыыс арыт чуҥкуйар. Кылааһын кыргыттарын ыҥыран көрдөҕүнэ: “Наһаа ыраах олороҕун, ол кэриэтэ ханна эрэ көрсүөххэ”, — диэн батан кэбиһэллэр, дьиэлэригэр да ыҥырбаттар. Бэл, бөһүөлэктэригэр олорор аҕыйах аҕай аймах дьоно да таарыйан ааспаттар.

Ньургуйаана биир киэһэ ийэтин кытары чэйдии олорон кинини үүйэ-хаайа тутар санаатын үллэстэргэ сананна. “Ийээ, мин биири дьиктиргиибин. Саха ыала былыр-былыргыттан сылдьар ыалдьыттаах, хонор хоноһолоох буолар. Оттон биһиэхэ тоҕо ким да сылдьыбатый? Эбэтэр эн сөбүлээбэккин дуу? Наар иккиэн эрэ олорорбутуттан чуҥкуйар, тэһийбэт буолан эрэбин. Саатар ыал ыал курдук, аҕабыт да, эһээбит да суох…” — диэн баран, Ньургуйаана үүтүн тохпут оҕо курдук умса көрөн кэбистэ.

Ийэтэ барахсан итиччэлээҕи истэн баран, тута тугу да хардарыан билбэтэ. Баҕарбатар да, баар кырдьыгы этэр кэмэ кэлбитин өйдөөтө.

Ийэтэ Дуунньа:

— Тоойуом, оттон наһаа ыраах олоробут дии. Дьон бары күнү быһа үлэтигэр сылдьар, бэйэбэр дылы дьиэлэрин хонуктарыгар эрэ булаллара буолуо. Ол кэнниттэн хаһан ыаллана, дьаарбайа сылдьыахтарай? Аны билигин дьон кыра наадатын төлөпүөнүнэн быһаарсарын бэйэҥ миигиннээҕэр үчүгэйдик билэҕин, — диэтэ.

— Чэ, баҕар, буолуо… Оннооҕор кылааһым кыргыттара ыҥырдахпына да, араас төрүөтү буланнар куота көтөллөр. Бара сатаан дьиэбит абааһылаах дуу диэн санаа киирэн ылар.

— Аньыы даҕаны, бу кыыс саҥам диэн саҥара олордоххун?

— Оччоҕо тоҕо?! — Ньургуйаана тулуйбакка хаһыытыы быластаан саҥарда.

— Кыысчааныам, уоскуй, мин куһаҕан ыарыылааҕым билиннэ! Алҕаһаабыттара буолаарай диэн эрэл кыыма баар этэ да… Быар сыстыганнаах көрүҥүнэн ыалдьыбыппын. Онон дьон ыарыыга сыстыахпыт диэн куттанара буолуо дии саныыбын. Сотору үлэбиттэн да уураталлара буолуо…

— Ийээ, оннук да буоллаҕына, ол биһиэхэ сырыттахтарына ыарыыга сысталлар үһү дуо?

— Билигин дьон туохтан барытыттан куттанар үйэтэ кэллэ, тыа сирин дьоно билбэтэ-көрбөтө элбэҕиттэн кыраттан да дьаахханар. Үчүгэй балыыһабыт да суох дии. Хомойуох иһин, куһаҕан сурах түргэнник тарҕанна, — диэн баран Дуунньа, харысхал көрдүүрдүү түннүгүнэн Эбэтин одуулуу олордо…

Тургутуу

Бу кэпсэтии кэнниттэн ийэлээх-кыыс олохторо куһаҕан кутуруктаах курдук буолла. Ньургуйаана ыалдьыттарга анаан оҥорбут тыргыллар суолун омооно да сүттэ. Дьылҕа Хаан тыйыс хараҕынан көрдөҕүнэ, бииртэн биир алдьархай аргыстаһа сылдьара тоҕо баҕас атаҕастабыллааҕай? Оскуоланы субу бүтэрээри сылдьар туйгун үөрэнээччи Ньургуйаана эмиэ ыарыйда. Субу аалан, быһа тутан охторор, суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытыарар курдук амырыын ыарыы буолбатах эрээри, иккиэн дьүдьэйэн, аһыыр баҕалара сүттэр-сүтэн сэниэтэ суох буолаахтаатылар. Бөһүөлэктэригэр биэлсэр пууна да суох, онон сотору-сотору улуус киинигэр киирэн анаалыс туттараллар, эмп анатан эмтэнэллэр.

Ийэлээх кыыс эмискэ ытарчалыы ылбыт ыарыыттан кыахтара баарынан быыһана сатыыллар, үтүөрэргэ, дьон тэҥинэн олорорго эрэл кыыма сүппэт. Ол гынан баран, кинилэр бииртэн соһуйаллар, хомойоллор уонна кэлэйэллэр. Ол — бөһүөлэктэрин дьоно, бииргэ улааппыт оҕолоро, ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии, уларыйбыт сыһыаннарыттан. Бары хаһааҥҥы эрэ чумаа дуу, аҕыйах сыллааҕыта үгүс дьон олоҕун илдьэ барбыт хамсык дуу ыарыыттан куттаммыттарын курдук тэйэ тутталлар. Оттон киһиэхэ кыра да наада эбээт. Дьон истиҥ сыһыана, эрэл кыымын саҕар үтүө тыллара, кыһамньылара өлүөх да киһини өрүһүйүө этэ буоллаҕа-аа… Дьон тыла өлөрөр-өһөрөр да күүстээҕин ийэлээх-кыыс, баҕарбаталлар да, итэҕэйэн сылдьаллар.

Эрэйтэн эриллэн тахсыы

Ньургуйаана быйыл оскуоланы бүтэрэр, биир кэлим эксээмэннэрин туттарар хаһааҥҥытааҕар да эппиэтинэстээх кэмэ. Дьиктитэ диэн, сырдыгынан сыдьаайар, үөрэнээччилэрин олох киэҥ аартыгар сирдиир аналлаах учууталлара эмиэ киэр хайыспыт тэҥэ буоллулар. “Ньургуйаана, эн бэйэҥ да үөрэххэр үчүгэйгин. Эксээмэннэргэ бэлэмнэниигэ, анал дьарыктарга кэлимэ”, — диэн оскуолатыгар кэлэрин хааччахтаатылар. Ньургуйаана хомойон да төһөнү хомойуой? Ийэтин кытары сибэкки дьөрбөтө тутуурдаах оскуола боруогун атыллаан киирбит оччотооҕу кэмнэрин субу баардыы түһээн көрөр буолла. Ол түүлүттэн уһуктан баран, маккыраччы ытыыр.

Ийэлээх-кыыс олохторугар маннык ыарахан тургутуу тоҕо кэлбитин ким билиэ баарай? Арай, уодаһыннаах ыарыы кими хам ыларын ыйыппат диэн санааҕа сөпсөһөргө эрэ тиийдилэр. Ньургуйаана ийэтэ саҥата суох эрэйдэнэрин, кистээн ытыырын көрө-билэ сылдьан аһынар. Ыарахантан ыарахан ийэ хараҕын уута буолар эбит! Ол эрэн, эдэр киһи диэх курдук, ханнык да ыарыыга маннык бэринэн кэннинэн кэхтиэ суохтааҕын, мэдиссиинэ сайдыбыт кэмигэр эмтэнэн, киһи тэҥэ буолуохтарыгар эрэнэр. Оттон киһи тыла уоттааҕар абытай, дьон тылын-өһүн, тоҥкуруун сыһыанын сымнатыахха сөп дуо? Саарбах…

“Ийэбин үтүөрдүөм уонна идэ ылан, оҕо-уруу төрөтөн киһилии олоҕунан син биир олоруом! Биир дойдулаахтарбар мин күүстээхпин көрдөрүөм, кинилэр биһигинэн киэн тутталларын курдук атыннык олоруом. “Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ” диэн мээнэҕэ эппэтэхтэрэ буолуо…” диэн кыыс киэҥ көҕүстээх буоларга быһаарынна.

Ньургуйаана оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрээт, Дьокуускайга мэдиссиинэ институтугар киирэн, эмчит буолар ыра санаатын толордо. Институкка бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьан, аспирантураҕа үөрэнэргэ мэктиэлэннэ. Үөрэнэрин уонна эмтэнэрин быыһыгар куорат биир балыыһатыгар үлэлээн, талан ылбыт идэтин эридьиэстэрин ымпыгар-чымпыгар диэри билистэ. Аныгы сайдыылаах үйэҕэ төрөөбүтүгэр махтана саныыр. Тоҕо диэтэххэ, куйаар киэҥ киэлитигэр киирэн, кинилэри кэбирэтэрээри кэлбит ыарыыны ханна, хайдах эмтииллэрин үөрэтэн, ийэтиниин соҕуруу дойду киин килииникэлэригэр элбэхтик эмтэннилэр. Дойдуларыгар хаалбыт иэримэ дьиэлэрин иччитэхситэн, куоракка биир хостоох дьиэ ылан олороллор. Ньургуйаана үөрбүт санаатыгар, ийэтэ эдэригэр түспүт курдук, тэтимнээхтик туттан-хаптан дьиэтигэр киирэн иһэрин көрдөҕүнэ, үөрүүтүттэн хараҕын уута кэлэр.

Ньургуйаананы тэрийэр, салайар дьоҕурдааҕын таба көрөн, үөрэммит институтугар улахан дуоһунаска үлэҕэ анаатылар. Дьэ, бу кэнниттэн эмискэ кини аймахтардааҕын, биир дойдулаах дьоннордооҕун биллэрэр элбэх түгэн буолан соһутта. Мэдиссиинэ институтугар уонна училищеҕа үөрэххэ ылыы кэмэ буолла даҕаны, Ньургуйаана төлөпүөнүгэр оҕолорун үөрэххэ эбэтэр үлэҕэ ыллара сатыыр көрдөһүү суруктар быыстала суох кэлэллэр. Ол аайы Ньургуйаана, баҕарбатар даҕаны, кинилэр олохторугар ыар кэмнэр бүрүүкээбиттэригэр биир дойдулаахтара илиилэрин утары уунуохтааҕар буолуох, хаҕыс сыһыаннарын умнубат… ону кинилэргэ биллэриэн баҕарбат. “Бырастыы, оннук хайдах да кыаллыбат. Ким да көмөлөһөр кыаҕа суох. Барытын аныгы технология быһаарар, барыта көмпүүтэргэ киллэриллэр…” — диэн судургутук быһаарар уонна дириҥник үөһэ тыынан эрэ кэбиһэр.

Биирдэ баран эттэххэ, Ньургуйаана бар дьонугар хомолтото, утуйар уутун умнан туран олох ыар охсуутун утары охсуспут күннэрэ умнуллуохтара дуу эбэтэр өтөрүнэн оспот бааска кубулуйуохтара дуу?