ОЛОХ ОЧУРДАРА: Муҥкук буолар куһаҕан…

Миитээскини ийэтэ дойдуларыгар үлэлии кэлбит-барбыт кыыска холбуу, ыал оҥоро сатаан баран кэлин чуурун биэрбитэ. Уола отутун лаппа ааһан, үлэтэ дьиэтэ уонна эргэнэ хара тыата буолан чуумпу уонна чуҥкук олоҕо саҕаламмытын ийэтэ харааста көрөрө. Бииргэ төрөөбүттэрэ бары ыал буолан ньир-бааччы олороллор.

Үөрэх

Арай кини, ортоку уол, тоҕо эрэ сатаммакка сылдьар. Аармыйаттан кэлиэҕиттэн биир да кыыстыын билсибэккэ, кэтэхтэн үөрэҕин бүтэриэҕиттэн нэһилиэгиттэн да тэлэһийэ илик эбит.

Миитээски сыл баһыгар-атаҕар куоракка киирэн үөрэнэр эрдэҕинэ кэм дьону кытта дьонноһор этэ. Бэйэтин курдук ыраах улуустан үөрэнэр доҕоро Клавдийдыын хам-түм төлөпүөнүнэн субуоннаһаллара. Билигин доҕоро дойдутугар тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар салайааччы. Оттон Миитээски үөрэҕин бүтэрэн баран, нэһилиэгэр бэтэринээрдиир. Кини бэйэтэ оҕо эрдэҕиттэн олус муҥкук майгылааҕа. Дьону кытта күлэ-үөрэ кэпсэппэт, уолаттардыын тахсан бадарааҥҥа буккуллубат сэмэй уолчаан этэ. Ол да иһин ийэтигэр ордук чугас. Хата, дьиэ-уот үлэтигэр бэрт сыстаҕас. Иллэҥ кэмигэр тыаҕа туһах иитэр, сайынын балыктыыр. Арай Миитээски кэтэхтэн үөрэнэр сылларыгар кинилэри үөрэтэр эдэркээн преподаватель кыыһы иһигэр сэмээр сөбүлүү көрбүтэ. Оттон бэйэтин саастыылаахтарын көрүөҕүн, кууруһугар кинини кытта саастыы кыыс да суоҕа. Бары сааһыран баран, иккистээн үөрэнэ киирбит дьахталлар уонна ыал ийэлэрэ этилэрэ. Оттон кини, Айталина Петровна, барыларыттан эрэ ураты курдуга. Миитээски Айталинаны кытта биир да тылы булан кэпсэппэтэҕэ. Зачетун туруортараары гыннаҕына, сор-хаан бөҕөтүн көрсөрө. Кыбыстан сири кымыстыыра. Оттон бииргэ үөрэнэр уолаттара эдэр учууталлыын оонньоһоллоро, хаадьылаһаллара. Бу курдук, сөбүлүүрүн биллэрбэккэ, этэҥҥэ үөрэҕин түмүктээн, дойдутугар эргиллибитэ.

Оттон ааспыт кэми санаатаҕына, кини эмиэ төһө да сааһырдар, санаата оонньуура. Хорсунун киллэрэн чугастык билсибэтэҕин кэмсинэрэ. Ол эрээри ылбыт эрэ киһи, кэргэннээх эрэ буолбут киһи диэн олох ыксаабат этэ. Дьиҥэр, киниттэн аҕыйах сыл аҕа буҕаалтыр идэлээх Шура бэркэ сэҥээрэрэ. Миитээски төһө да бэйэтин сэнэммитин, муҥкугун иһин, тоҕо эрэ Шураҕа сүрэҕэ сыппат курдуга. Эчи төгүрүгэ, сытыыта-хотуута. Оттон кини Айтата намчыта, сэмэйэ. Оччолорго, дьиҥэр, кэпсэппитэ буоллар баҕар, туох эмит тахсыа эбит. Уол санаатыгар Айталина Петровна киниэхэ ураты сыһыаннааҕа. Бэрт истиҥник көрөр курдуга эрээри… Биирдэ эмиэ дойдутуттан үөрэҕэр киирэн баран, үөрэнэр сирдэригэр көрүдүөргэ көрсүһэ түспүттэрэ. Айталина Петровна бэрт сэргэхтик көрбүтүнэн, мичээрдээбитинэн дорооболоспута. Онуоха Миитээски муҥкуга тэбэн, ах баран дорооболоспотох буруйдаах. Ол истиҥ мичээри көрбөтөҕө буолбута эбээт… Ол кэннэ элбэх сыл ааста.

Бу олоххо аһары сэмэй уонна муҥкук буолууттан сүрэх, дууһа эрэйдэнэр буоллаҕа.

Ийэлээх уол

Миитээски нэһилиэк бэтэринээринэн үлэҕэ киирэн баран, бастаан утаа кулуупка буолар тэрээһиннэргэ син сылдьара. Нэһилиэктэригэр Нина диэн эдэрчи кыыс учууталынан ананан кэлбитэ. Олохтоохтор Миитээскини кытта холбуу сатаабыттара. Уол, дьиҥэ, ис киирбэх кыыһы сириэ суох эбит, ол эрээри дьылҕалара холбоспот быатыгар, буҕаалтыр Шура мэһэйдэһэн, Ниналаах Миитээски олохторун суола холбоспотоҕо. Оттон Миитээски Нинаны кытта кэпсэтэ, быһаарса да барбатаҕа. Кини саҥата суох сүтэн хаалбыта. Нина икки сыл үлэлээн баран, улуус киинигэр ыал буолан көспүтэ. Шура буоллаҕына ыал буолбакка, билигин да үлэтэ дьиэтэ буолан олорбута. Арай ийэтэ эмээхсин барахсан эрэ уолун туһугар хараастар. Кини Миитээскитэ билигин отут ордуга аҕыһа да ыал буолар туһунан толкуйдаабат этэ.

— Тоойуом, саатар ити Сууралыын бодоруһан көрүөххүн. Сааһа бэрт гыннар, түөрт уон үһэ ини. Кырдьар сааска чэй иһэр киһилэнэр ама куһаҕан үһү дуо? Сотору мин өллөхпүнэ, чороҥ соҕотох хаалыаҥ, — диэн биир киэһэ ийэтэ муҥатыйбыта.

— Ийээ, сөбүлээбэт аата тугу ыал буолан таймаланнахпыный? Чэйи оттон соҕотох да иһиэм, — диэн хоруйдаабыта. Ийэтэ ыараханнык өрө тыыммыта уонна:

— Убайдарыҥ ыал буолбатахтара буоллар, балтыҥ оҕоломмотоҕо буоллар, төрүт сиэн диэни билиэ суох эбиппин. Миитэскиэ, оттон ама биир да кыыһы урут сөбүлүү көрбөтөҕүҥ дуо? — ийэтэ маннык аһаҕастык кэпсэтэрин аһары сөбүлээччи. Миитээски ийэтин билбэт буолуо дуо, маннык саҕаланна да ийэтэ кэпсэтэн тэйэр идэлээх.

— Ээ, урут, баҕар, баара эбитэ буолуо…

— Ити дии, Нина диэн үчүгэй баҕайы кыыһы кытта, дьиҥэ, син бодоруһан испитиҥ дии. Тоҕо да салгыы билсибэтэххиний?

— Ээ, оттон наһаа улаханнык сөбүлээбэтэх буоллаҕым. Кини да кыһамматаҕа дии…

— Барытын кыргыттарга буруйу түһэрдэххиний, эр киһи бэйэҥ сытыы-хотуу буолуохтааххын. Хайа, сытыы киһи Шура эккирэтэрин сөбүлээбэт этиҥ дии. Суура куһаҕана суох кыыс. Көрө үөрэнэҥҥин аахайбаккын.

— Ээ, оттон Шураны оҕо эрдэхпиттэн билэбин, сөбүлээбитим буоллар, оскуоланы бүтэрээт кэргэн ылыа этим.

— Сөп, сөп. Оччоҕо?

— Ийээ, аны бүттэҕэ дии, бииргэ суулаһан иккиэн олоробут, онон бүтэр, — диэн баран Миитээски чэйин иһээт таһырдьаны былдьаспыта. Кэпсэтии итинэн бүппүтэ.

Санаа кистэлэҥэ

Оттон Миитээски иһигэр кэлин наар Айталина Петровнаны саныыра. Кини билигин ханна буолуой? Арааһа, ыал буолан оҕо-уруу бөҕө буолбута буолуо. Дуоктарскайын да көмүскээтэ ини. Бэрт олоххо көхтөөх уонна баҕалаах этэ. Баҕар, баҕар ыал буола илигэ дуу… Оччотугар, баҕар, көрсүөхтэрэ…

Санаа кистэлэҥэ кичэллик сүрэх быыһыгар саспыта. Биирдэ эмит өтөн киирдэҕинэ, Миитээски санаата оонньуура, онтон аһарынара.

Арай бүгүн хонтуораҕа охсуллан ааһабын диэн тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһигэр киирбитэ. Дора Ивановна Миитээскини көрсөөт тута Дьокуускайга кууруска ыытар туһунан кэпсии тоһуйбута.

— Ээ, эмиэ туохпутуй, онто да суох сүөһүлэрбин, сылгыларбын эмтии сылдьабын, — диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрбитэ. Ол эрээри иһигэр хайдах эрэ тыа хаһаайыстыбатын кууруһугар тиийэн, баҕар, кинини көрсүөм диэн эрэҥкэдийэ санаабыта.

Көрсүһүү

Миитээски малын-салын тэринэн Дьокуускайга тиийбитэ. Кинилэри, кууруска үөрэнээччилэри, тыа хаһаайыстыбатын академиятын уопсайыгар олохтообуттара. Сылгыһыттар, бэтэринээрдэр араас улуустартан мустан фойеҕа тахсан күө-дьаа олох-дьаһах, үлэ-хамнас туһунан кэпсэппиттэрэ. Миитээски хас да сыл устата көрсүбэтэх доҕорун Клавдийы көрсөн олус үөрбүтэ. Биир киэһэ устата чэй иһэ-иһэ кэпсэппиттэрэ.

— Миитээски, биһиги кэргэмминээн манна иккиэн үөрэнэ киирбиппит. Оҕолорбутун дьоммутугар хаалларбыппыт. Улахаммыт быйыл оскуоланы бүтэрэр. Айтам билигин манна баар ээ, — диэбитэ.

— Ээ, кэргэниҥ аата Айта диэн дуо? — Миитээски сөбүлүүр аатын истэн ыйыппыта.

— Ээ, оттон били, Айталина Петровна, билэҕин дии. Биһигини үөрэппитэ дии. Ээ, үөрэхпин бүтэрэн баран, куоракка эбии кууруска сылдьан олох эккирэтэн туран кэргэн ылбытым. Ол сыл эн киирбэтэҕиҥ дии үөрэнэ. Мин Айталинаны уруккуттан сэҥээрэр этим. Кыыспыт кэргэнэ суох эбит этэ. Ону билэн баран, олох түһүнэн кэбиспитим, — диэн доҕоро күө-дьаа кэпсии олорбута. Оттон Миитээскигэ этиҥ сааллыбытын курдук буолбута. Доҕорун саҥата эмискэ ыраатан ыларга дылы гыммыта. Бу сыллар усталара, оҕо оскуоланы бүтэрэр сааһыгар диэри кини билбэккэ сылдьыбыт. Оттон Клавдий да кэпсээбэтэх эбит ээ. Миитээски сүрэҕэ хам ылбытын биллэримээри, чуумпуран олорбута. Доҕорун сирэйэ кубарыйбытын көрөн Клавдий:

— Хайа, доҕор, хайдах буоллуҥ? Соһуйдуҥ дуо? Биһиги сыбаайбалаабатахпыт. Ол сыл аҕам олохтон баран, көһөрөн кэбиспиппит, ыҥырбатах диэн хомойума, — диэбитэ Клавдий кэпсиирин кубулуппакка олорон. Оттон Миитээски эрэйдээх били хас эмит сыл устата санаа ымыыта оҥосто сылдьыбыт, санаатыгар олус чугас киһитэ Айта төрүт да кини доҕоругар кэргэн тахсан ньир-бааччы олорор эбит.

Ол киэһэ Миитээски ыарыйдаҕа аатыран, Айталинаны да көрсүбэккэ, ситэри кууруска да үөрэммэккэ, дойдулаабыта. Муҥкук буолуу ардыгар киһи олоҕор охсуулааҕын таксыынан айаннаан иһэн өйдөөбүтэ. Биир истиҥ мичээри кини хас эмит сыл устата сүрэҕэр сөҥөрөн илдьэ сылдьыбыта баара ити…

Бу кэннэ кини ийэтэ барахсан “чэй иһэр доҕор” диэн сөбүлээн этэр тылын санаан, чахчы даҕаны, соҕотох хаалымаары эбитэ дуу, дойдутугар кэлээт тоҕо эрэ бастаан Шураҕа суруйбута. Шура туох куһаҕаннаах буолуой, арай кини эдэр сааһын нарын тапталыгар майгыннаабат, арыый толору эттээх-сииннээх төгүрүк дьахтар. Оттон Миитээски оҕолуу өйүгэр-санаатыгар кини нарын-намчы таптала Айтата номнуо атын киһи анала буоллаҕа… Ким билиэй, баҕар, Шуралыын туох эмит тахсыа. Миитээски судургу дорообо диэн суругар Шура кыыс тута эппиэттии охсубатаҕа. Ол эрээри үлэ чааһын бүтүүтэ дьиэлээн иһэн ыраахтан Миитээскини көрөн, суол тоҕойугар күүтэн, кэтэһэн турбута…