ОЛОХ ОЧУРДАРА: Оонньообута оҕус буола сыспыттаах

Маайа “һуу” диэн өрө уһуутаабытынан сиэркилэҕэ көрүнэ түһэн ылла. Оо, уруккута буолуо дуо, кытара баҕыстан атын “мэтириэт” турдаҕа ээ. Бу куйааска аанньа буолуо дуо. Чэ, ол сирэйи-хараҕы аахсар кыах суох, хайдах эрэ гынан мунньуллубут таҥаһы сууйа охсон бүтэрэр сорук турар.

— Ийээ, аҕабыт балыктыы барбыта, эйиэхэ этээр диэбитэ, — улахан уол хантан эрэ бэлисэпиэтинэн көтүтэн кэллэ. — Өр буолбат үһү.

Барахсан, хата өр буолбат үһү, Маайа кыһыытыгар эрин ыстаанын киэр элиттэ. Бэйэтэ сууна сылдьыа ээ, иллэҥ дьээдьэ.

Маайа Бааскалыын ыал буолбуттара уонча сыл буолла. Чороччу улаатан эрэр уоллаах кыыс оҕолоохтор. Дьиэ иһин-таһын Маайа айбардыы сылдьан дьаһайар, ыал буолуохтарыттан оннук үгэс олохсуйбута. Бааска тук курдук туох этиллибитин толорон иһэр. Арай бу кэлин балыктыы барара элбээтэ. Син олох кураанах кэлбэт, киэһээҥҥи аһылыгы аҕалар. Бэл биирдэ үс сордоҥноох кэлэн үөрдүбүтэ. Кыралаан кустуур, куобахтыыр.

Ол эрээри Маайа ончу ону ахсарбат. Санаатыгар, киниэхэ эрэ эр киһи элээмэтэ тиксибит курдук.

“Көр, ити Уйбаныаптар аҕалара таксыылаан сүүрүү-көтүү бөҕө. Быйыл ойоҕун, оҕолорун илдьэ Тайылаанныыллар үһү. Эчи, хаарыаны”, — диэн саатар ыала Анньыыска эбии тууһаан биэрдэҕэ үһү. Истэр тухары ким эрэ дьиэ туттубут, куоракка дьиэ ылбыт, оҕолоро ханна эрэ ыраах үрдүк үөрэххэ киирбит, сүүһүнэн киһилээх уруу тэрийбит… Чэ ситинник, арай ол күөстүү оргуйар олох кинилэри эрэ арыылаан хаалларбыт курдук.

Бу биир өрөбүллээҕэр дьиэҕэ-уокка үлэлээбэккэ, ууну булкуйа сырыттаҕа, Маайа Бааскатын санаат, эмиэ кыйаханан кэллэ. Уу ыстаран, хортуоппуйу да тээпкэлиэххэ баар этэ. Уга үүнэн сарбайан эрэр, ити тухары барытын миэхэ сэлээннии үөрэннэҕэ. Маайа, кырдьык, хара үлэни киһилээбэт, тойоно этэринии, баабый күүстээх дьахтар. Ол быыһыгар аһы да астаан үллэҥнэтэр, оҕуруотун да көрөр, ынаҕын да ыыр. Бу таҥас сууйан олоро түһэрэ киниэхэ сынньалаҥ кэриэтэ буоллаҕа.

Маайа бу олорон бэйэтин олоҕун эргитэ санаата. Кини да син ыра, баҕа бөҕөлөөх этэ да, бу нэһилиэккэ кийиит буолан кэлиэҕиттэн ол бүппүтэ. Дьокуускайга да тиийии кинилэргэ улахан дьыалаҕа кубулуйбута. Саатар куорат кэлин тубустар тупсан иһэр, ол аайы Маайа онно олоруох баҕата улааттар улаатан иһэр. Хата куоракка балта олорор буолан абырыыр. Маайа балтын дьэ таптыыр, бэйэтэ оҕолоон кэриэтэ улаатыннарбыт кыыһа буоллаҕа. Аҕыйах сыллааҕыта үөһүнэн эмискэ бүрүүстүгүрэн бөртөлүөтүнэн куоракка балыыһаҕа киллэрбиттэрэ. Балта барахсан онно сүүрбүтэ-көппүтэ, бэйэтэ да эмчит буолан билсэн-көрсөн, кэпсэтэн, Маайа олох маанытык сытан эмтэммитэ. Кэлин сааһырдахха, ыарыйдахха маннык балыс баара олох наадатын бигэтик өйдөөн тахсыбыта. Ол кэннэ куоракка ыытар аһа-үөлэ биллэ элбээбитэ.

Дьэ сүрдээх дьахталлар

Бу саас хаардаахха Маайа кэм да эригэр туохха эрэ кыйыттан, бииргэ үлэлиир дьахталларыгар мөҕүттүбүтэ. Ону саҥардыахтара баара дуо, эр киһи аата эр киһи, хантан атыны булан ылыаҥый, оҕолоргун ким сээн диэҕэй, диэн эбии кыынньаан биэрбиттэрэ. “Хайа муҥун, оччо наадалаах буоллаҕына, ылан көрдүннэр, босхо да биэрэбин”, — диэбитэ. Үөннээх Өрүүнэ ону мүччү ыһыктыа дуо, “атыылаа, бүтүн эр киһи сыаната баһаам буоллаҕа. Оннооҕор идэһэҕэ барар сүөһү сыаната сүүһүнэн тыһыынча” диэн күллэрбитэ. Ол онон хаалыа эбитэ буолуо, бу үйэҕэ дьахталлар тылларынан халаастаһаллара ханна барыай. Суох, дьэ хайа эрэ үөннээх (арааһа, Өрүүнэ буолуо) ону тарҕаппыт. Сураҕа, төлөпүөҥҥэ кытта баар үһү, Баасканы ким атыылаһар диэн.

Биир күн Бааска ыга кыыһыран кэлбитэ. Маайа да аһара барбытын билинэн, хас да хонук ньылбыйан сылдьыбыта. Ити итинэн хаалыа эбитэ буолуо, Туйаара сатана кыйбаҥнаабатаҕа буоллар. Ол “барахсан” биир үтүө күн “хоолдьук-самыы хамсатан”, тиийэн кэллэҕэ үһү. Үөннээх баҕайытык тылбыччы көрөн олорон: “Хайа Бааскаҕын атыылаан эрэҕин дуу, босхо биэрэҕин дуу?” — диэбитэ. Маайа киһи эрэ буоллар өһүргэммитэ: “Киһи дьээбэлэнэн саҥарбытын көр да маны, бар, киэр буол”, — диэн Туйаараны үүрэн таһаарбыта. Дьэ аныгы дьахталлар сүрдээхтэр, эр көрдөөн дьиэҕэр кытта киирэн кэлэр буолбуттар.

Маайа бу олорон Бааската кэлин балыктыыра элбээбитин эмискэ санаан кэллэ. Саатар бэйэтигэр эппэккэ, түөкүн курдук оҕолорунан этиттэрэн барар буолбут.

Уларыйыы тыала

Бай, төлөпүөнэ тыаһаата, тыый балта Паша эрийэр эбит. Бэрт ыраах быста-быста кэлэр куоластан өйдөөбүтэ, балта аах уонча дьахтар буолан хантан эрэ Өймөкөөнтөн иһэллэр, сарсын тиийиэхпит, аскын-үөлгүн, баанньыккын бэлэмнээ диэн сорудах буолла. Маайа балта кэлэриттэн үөрдэ гынан баран, “кутуруга” элбэҕиттэн салла санаата. Эчи элбэхтэрин, уонча буолан түһэн, тугунан аһатан тоторуох бэйэкэтэй, бу итиигэ килиэп охсор буоллаҕа. Хата сайыҥҥы уу ситимэ киирэн, урукку курдук уу кыһалҕата суох. Баанньыгы баҕас оттуоҕа. Ас дьыалата, дьэ ыарахан эбит. Маайа булууһугар окко диэн анаан уурбут холун санаата. Онтун таһааран эттиирэ дуу.

Бу киһи саатар хайа наадалаах кэмҥэ наар суох буолан иһэр. Хата ол Туйаараҕа тиийэн “балыктыы” сытара буолуо. Һуу, оннук эрэ буолбатын. Хас да сыллааҕыта Анньыыска күтүөтэ кустаатым диэн үргэммит куһу аҕалбыттааҕа үһү. Ол куһун кытта таһырдьа быраҕыллыбыт. Маайа ону муодаргыы истибитэ. Бааска оннук бэлэм куһу, балыгы аҕалара буоллар, олох сириэм суох этэ дии санаабытын өйдүүр. Ол кус тоҕо үргэнэн кэлбит устуоруйатын хата бу олорон өйдөөтөҕө үһү. Маайа хайдах эрэ тиритэн, ыгыллан кэллэ. Ойон туран, Туйаараҕа барыах курдук өгдөҥнөөн иһэн, төттөрү олорунан кэбистэ. Уруккута буоллар, ол дьахтарга аҕыйахта үктээн тиийиэхтээх этэ. Ол бэйэтэ тоҕо эрэ туохтан эрэ толунна: көрүө суоҕу көрөртөн дуу, дьон тылыгар киирэн биэрэртэн дуу. Чэ, хайата да баар быһыылаах.

Маайа ээл-дээл сылгы чыычааҕа чырыптыы олорорун одуулаан олордо. Эмискэ адьас тугу да гыныан баҕарбатын билиннэ — ас да астыан, таҥас да сууйуон, ынаҕы да ыан. Хата ол иллэҥ куорат дьахталларын курдук хайаны-маары кэрийэ барыан баҕарда. Балта, бу санаатахха, хайалары кэрийэр ыаһахтаммыта ырааппыт, тугу эрэ кэпсии, хаартыска көрдөрө сатыыра. Ону адьас баардылаабат этэ.

Маайа хата аныгыскы сырыыларыгар барсарым дуу дии саныы түстэ. Ол соһуччу санааттан куттаммыт курдук ол-бу диэки көрүөлээтэ. Кини сылдьар ыыра олох атын, кинилэр киэннэрэ олох атын буоллаҕа-аа. Дьахтар бу олорон бэйэтин наһаа аһынан кэллэ. Кини да туох да кыһалҕата суох хайалары кэрийиэ этэ, үчүгэй эр, үлэ баара эбитэ буоллар.

Эмискэ эмиэ төлөпүөн тырылаата. Олох билбэт нүөмэрэ. Түөкүн буоллаҕа дуу диэн саарбахтыы санаан баран ылла. Бай, Бааска куолаһа дии.

— Киэһэлик тиийиэхпит. Морозильниккын холбоо, Байанай бэристэ, Боллох да биэрдэ, — оҕонньорун саҥата тыын быһаҕаһынан төлүтэ биэрэрин кытта, сибээс быһынна.

— Бай, тугу-тугу диир, — Маайа тура эккирээтэ. — Морозильниккын холбоо диэтэ дуу, ол аата эт, балык истэҕэ. Һуу, бу дьолу, сүүрдүүм-сүүрдүм.