ОЛОХ ОЧУРДАРА: Таас дьиэ

Дьөгүөссэ кэргэнэ арахсыаҕыттан соҕотох. Арахсымына, иккилии-үстүү ыйга тиийэ арыгылаан сүтэн хаалара. Үс оҕолоохтор этэ. Тыаҕа дьиэ-уот туттан олорбуттара. Сүөһүлээхтэрэ, сылгылаахтара. Син ньир-бааччы олорбуттара.

Арай кэргэнэ кыыстара үөрэххэ киирбитигэр, куоракка көһүөххэ диэн турбута. Били олорбут олохторун укулаата барыта ыһыллыбыта. Сүөһүтэ, сылгыта барыта харчыга турбута. Дьиэлэрин атыылаан баран, куоракка икки хостоох кыбартыыра атыыласпыттара. Оҕолору оскуолаҕа олохтоон, устудьуон кыыстарын уопсайга киллэрэн баран, кэргэнэ Даша балыыһаҕа сиэстэрэнэн киирбитэ. Оттон Дьөгүөссэ дьиэ-уот көрөөччүнэн буолбута. Бастайааннай үлэ көстүөр диэри таас дьиэҕэ хаайтарбыта. Оо, төрөөбүт дойдутун, атыыламмыт дьиэтин-уотун, сүөһүлэрин, ходуһатын төһөлөөх ахтарай. Аны дьиэлэрин атыылаабыт буолан, тыа сиригэр тахсар сирэ ийэтэ эрэ этэ. Ийэтэ аахха тахсаллара да, аны онно быраата аах олороллоро.

Биир сарсыарда Дьөгүөссэ килиэп атыылаһа тахсан баран, урут аармыйаҕа бииргэ сылдьыбыт Байбалын көрсүбүтэ. Соһуччу киин сиргэ көрсүспүччэ, баран бэлиэтииргэ санаммыттара. Дьөгүөссэ били бородуукта атыылаһыахтаах харчытынан киһитин кытта арыгылаабыттара. Бу барыта санаа оонньооһунуттан этэ. Кэргэнэ кини санаатын таайбат, куоракка кэлиэҕиттэн аһаҕастык кэпсэппэт. Киэһэ кэргэнэ кэлэн кыыһыран да хайыай, сарсыарда эмиэ үлэ-үөрэх саҕаламмыта. Оттон Дьөгүөссэ тугу да гынара суох киһи көҥүл олоҕо саҕаламмыта. Хайдах эрэ кэргэнин Дашаны кыһытыан, иэстэһиэн баҕарбыта. Көр, эйигиттэн сылтаан иһэбин диэбиттии, өсөһүөх санаата киирбитэ. Кэргэнэ хаста даҕаны кэпсэтэ сатаабыта. Дьөгүөссэ били муунтуйбут санаата, дойдутун ахтара барыта мунньуллубутун ыһа-тоҕо кэргэнигэр итирэн эрэ баран биирдэ этиммитэ. Ол эрээри Даша ону истибэтэҕэ. Кэпсэтиилэрэ таах этиһиигэ эрэ кубулуйбута.

— Миигин куоракка көһөрөн аҕалан олохпун алдьаттыҥ, бу баар эн куоратыҥ, таах таас дьиэҕэ хаайан олороҕун, үөрэҕэр уопсайдаах кыыска туох гынаары куоракка көһөн күккүрээн киирбиппитий! — диэн кэргэнин сирэй-харах аспыта. Оттон ойоҕо эрин саҥатын истиэн да баҕарбат этэ. Кини кэргэнэ арыгылаан итирик кэлэрин сөбүлээбэтин, харчыны барыырын эппитэ. Оҕолор барахсаттар кутуйах хороонун кэҥэппиттэрэ.

— Аны арыгылыыр буоллаххына, мантан бар! — диэн дьахтар эрин үүрбүтүн кулгааҕа эрэ истэн хаалбыта. Дьөгүөссэ кэргэниттэн манныгы истиэм диэбэккэ туран, мах бэрдэрбитэ. Кыыһырбыт омунугар суумкатын дуомугар аҕыйах таҥаһы-сабы хаалаат, ааны тыастаахтык сабан тахсан барбыта.

Ускул-тэскил олох

Ити кэнниттэн Дьөгүөссэ ускул-тэскил онон-манан хоно сылдьыбыта. Бу бүгүн эмиэ 17‑c кыбартаал мас тимирэн эрэр дьиэтигэр хоно сытар. Доҕоро Байбал итирик сытар. Бу сытан эмискэ оҕолорун санаабыта. Били кыыһырсыбыт күннэригэр мал хомуйан кыыһыран буугунуу сырыттаҕына, кыра кыыһа Сардааҥка сүүрэн кэлэн:

— Аҕаа, барыма, — диэн кууспахтаабыта. Дьиэ иһигэр киниэхэ истиҥ сыһыаннаах кыра эрэ кыысчаана хаалбыт этэ. Улахан кыыһа уонна уола төрүт да наадыйбат курдуктар. Төлөпүөннэрин уонна сынньалаҥнарын айдаана. Кырачаан кыыһын сүүһүттэн сыллаан ылан баран, баҕар, ойоҕум тохтотуо, “Дьөгүөссэ, чэ, уоскуйуох” диэн уруккутун курдук сымнаҕастык саһарчы көрүө дии санаан, сонун бытааннык кэтэ турбута. Арай Даша куукунаттан тахсыбатаҕа. Бүттэхпит ол… Ол эрээри хаһааҥҥа диэри маннык сылдьыай. Даша арахсар туһунан сайабылыанньа биэрбит.

Оо, дойдуларыгар бэркэ да олорбуттара. Куоракка кэлиэҕиттэн кэргэнэ уларыйбыта. Иитэр-аһатар кини буолбута. Оттон кини харчыта суох, ас астааччы, дьиэ көрөөччү буолан хаалбыта сүрдээх да этэ…

Соһуччу көрсүһүү

— Дьөгүөссээ, маҕаһыыҥҥа тахсан киир эрэ, абырахтаныах, — диэн Байбал кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһа иһиллибитэ.

Бу тыллары истэн, хаһааҥҥыта эрэ сылгыларын көрөр-истэр, бүтүн хаһаайыстыбаны тутан олорбут үс оҕо аҕата бэйэтин олус куһаҕаннык санаммыта. Сарсын эмиэ маннык күн күүтүө турдаҕа… Таҥнан таһырдьа тахсыбыта. Сибиэһэй чэбдик салгыны эҕирийбитэ. Арай мас туалет таһыгар кыракый уолчаан бөх биэдэрэтин тоҕо сылдьарын эмискэ аһына көрбүтэ. Уолчааҥҥа тиийэн кэпсэппитэ, оҕо барахсан ийэлээх аҕата итирикситтиир буолан, күн аайы водокачкаттан уу таһар, куһаҕан биэдэрэни тоҕор уонна маҕаһыынтан баран килиэп атыылаһар эбээһинэстээх эбит.

Арыгы баҕайы. Төһөлөөх киһини умсары уурбутуҥ, төһөлөөх дьылҕаны таҥнары тардыбытыҥ буолуой. Хаарыаннаах уолчаан, оо, арай кини үчүгэй төрөппүттэрдээх эбэтэр тыа сиригэр улааппыт буоллун… Кини оҕолорун санаан ылбыта. Дьиэтигэр үктэммэтэҕэ ыраатта. Оҕолоро уулуссаҕа көрсөллөрө буоллар, кыбыстыа эбиттэр… Уолчааҥҥа чугас маҕаһыынтан бэрэски атыылаһан биэрбитэ уонна Байбалга киирбэккэ, устунан урут, тыаҕа олорор эрдэҕинэ, тыраахтарыгар, массыынатыгар саппаас чаас атыылаһаары сылдьар маҕаһыыныгар киирбитэ. Урут манна киирдэҕинэ, атыыһыттар улгумнара, аламаҕайдара бэрт буолааччы. Оттон бу сырыыга кинини киһи киирбитигэр да холуйбатылар. Таҥаһа-саба да, көрүҥэ да буортуйбутун бэйэтэ бэркэ билэрэ. Оо, дьон диэн маннык. Киһи үчүгэйигэр, харчылааҕар эрэ аламаҕайдар. Албыннарын-түөкэйдэрин диэн иһигэр хомуруйа саныы-саныы тахсан барбыта. Арай утары “УАЗ” массыынаттан быраата Данил тахсан кэлбитэ.

— Дьөгүөссэ, хайыы сылдьаҕын. Ийэбит, бары сүтүктээбиппит ыраатта дии. Даша эйигин арыгылыы сылдьар, сүппүтэ ыраатта диэбитэ. Арахсан эрэр үһүгүт дии, — диэн Дьөгүөссэ олоҕун туһунан бэйэтигэр кэпсии турбута.

— Ханна барыахпыный үүрүллэн баран. Ити дьахтар баарбытын-суохпутун атыылаан, киһи тыына хаайтарар таас дьиэ ылан олохпутун алдьатта, — диэн муҥатыйбыта.

— Ээ, дьэ, бу да киһи, оттон ийэбит дьиэтэ эн ааккар дии. Биһиги дьиэ туттан былырыын көспүппүт. Ийэбит итиччэ улахан дьиэҕэ соҕотох. Киин ититиигэ холбонон, хата, онон абыранна.

— Ийэм хайдаҕый, — Дьөгүөссэ бииргэ төрөөбүт быраатын көрсөн, туох эрэ быыһанар суол көстөөрөй диэбиттии эрэммиттии көрөн турарын, ама, Данил сэрэйиэ суоҕа дуо?

— Убаай, бардыбыт. Дойдубутугар барыс. Онтон кэргэҥҥин кытта быһаарсаар, — диэбитэ. Субу Байбалга арыгы атыылаһа тахсан баран Дьөгүөссэ устунан массыынаҕа олорсон, дойдутун диэки айанната турбута.

Дойдулаах дьоллоох

Ийэтэ эмээхсин уола бачча сааһыгар кэлэн итирэн-кутуран куоракка ускул-тэскил сылдьыбытын истэн олус аймаммыта. Иһигэр кийиитин Дашаны төһө да хомуруйа санаатар, хайыай, сиэннэрин ийэлэрэ буоллаҕа. Дьөгүөссэ куоракка көһөрүгэр аҕыйах сылгыны быраатыгар көрдөрө хаалларбыт буолан, урукку баазатын сөргүтэн, дьоһуннаах, холку олоҕо саҕаламмыта. Хайдах ити айылаах араллааннаах дойдуга, хата, арааска, куһаҕаҥҥа түбэспэккэ сылдьыбытын киэһэ хоһугар сытан санаан дьиксинэр этэ. Кинилэр дьиэлэрин атыыласпыт эдэр ыал аны улуус киинигэр көһөбүт диэн атыылаан эрэр сурахтарын Дьөгүөссэ истэн олус үөрбүтэ. Кини бу сонунун быраатыгар кэпсээбитэ. Бэйэтэ туспа маҕаһыыннаах, тыаҕа сэнэхтик олорор быраата Данил убайын өйөөн, ботуччу харчыны иэс биэрбитэ. Дьөгүөссэ хайдах, хаһан төлөһүөн билбэт этэ, кини бэйэтин кыһыл илиитинэн туппут дьиэтин, тиэргэнин төттөрү атыылаһыан эрэ баҕарара. Онтон суох саҥатык массыынатын, улахан тыраахтар көлөтүн, сүөһүтүн, сылгытын барытын атыылаабыта эбээт. Туох туһугар?

Эргиллии

Бүгүн Дьөгүөссэ дьиэтин докумуонун тутан олорор. Төһөлөөх дьолломмута буолуой? Чэ, Даша оҕолорун кытта төннөн да кэлиэн сөп. Ыҥыран көрдөххө, испэт-аһаабат буолбуппун биллэҕинэ, баҕар, төннүө диэн эрэҥкэдийбитэ.

Чахчы, ый кэриҥэ буолан баран Даша икки кыратын илдьэ дэриэбинэҕэ тиийэн кэлбитэ. Кини кэргэнэ испэт-аһаабат буолбутун көрөн олус үөрбүт этэ.

— Дьөгүөссээ, — диэн кини урут саҥарарын курдук бэрт сымнаҕастык саҕалаабыта. — Мин олус улаханнык сыыстарбыппын. Этэҥҥэ олорон эрэ дьону үтүктэн куоракка көһөн киирээччи буолан, олохпутун алдьата сыстым… Кыыспыт этэҥҥэ үөрэнэ сылдьар, уопсайга олорор. Бу дьиэҕин төттөрү атыыласпыккын истэн наһаа да үөрдүм. Мин, дьиҥэ, куоракка көһөн кэлээт олус кэмсиммитим да хайыахпыный? Онтон иһэн-аһаан барбыккар аһаҕастык кэпсэтиэх оннугар үүрэн таһаарбытым. Хата, этэҥҥэ дойдугун дьонноох буолан булан ньир-бааччы олороргун көрөн олус үөрдүм…

— Дашоо, оҕолору аҕалбытыҥ үчүгэй, барахсаттарым кинилэр да эрэйи көрдүлэр ини. Куорат эн биһиэхэ анамматах сир ээ. Кыыспыт үөрэннин, мин үөрэҕи утарбаппын. Оттон кыралар улааттахтарына, син биир барыахтара. Этэҥҥэ үлэлээн иэспитин сабыахпыт. Арахсыбат буоллаххына, дьиэҕэр көһөн кэл оҕолору кытта, — диэн Даша саамай күүппүт тылларын эппитэ.

Куораттааҕы кыбартыыраларын куортамҥа биэрэн, Даша уурайан төттөрү дойдутугар көһөн кэлбитэ. Миэдик буолан үлэтигэр улгумнук ылбыттара. Биир торбостоох ынаҕы атыылаһан, хотоннорун иччилээбиттэрэ. Бырааттара Данил, эбээлэрэ бары өйөөн, үс оҕолоох ыал этэҥҥэ олохторун саҥалыы саҕалаабыттара…