Олох таһыма үрдүүр, ону кытта туруорсуу эмиэ элбиир

Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ситэриилээх былаас ааспыт сыллааҕы үлэтин отчуота буола турар.

Ол чэрчитинэн олунньу 11–14 күннэригэр Уус Алдан улууһугар үс бөлөх тахсан үлэлээтэ. Тутуу уонна олорор дьиэни-уоту хонтуруоллуур управление салайааччыта Павел Аргунов салайааччылаах үһүс бөлөх Тулуна, Өнөр, Түүлээх, Бээрийэ, Тиит Арыы, Дүпсүн, Бээди, Чэриктэй, Танда сэлиэнньэлэринэн сырытта.

Олох-дьаһах хайысхатыгар

Хас нэһилиэк аайы мунньах ититиигэ холбонуу, саҥа хочуолунайдары тутуу, хочуоллар эргэриилэрин кыһалҕатыттан саҕаланар. Ити саҥа түөлбэлэргэ дьиэлэр тутуллан, олор ититиигэ холбоноллоруттан тахсар эбит. Холобур, Тулунаҕа дьон үгүс өттө уопсай ититиигэ холбоммут, оттон түөлбэҕэ арыыланан хаалбыт дьиэлэргэ саҥа хочуолунай наада буолбут. Ол саҥа хочуолунайы ким тутар: чааһынай киһи дуу, ОДьКХ салаатынан дуу диэн ыйытыы турар. Эһэлээххэ саҥа квартальнай хочуолунай тутуутун бырайыага оҥоһуллубут. Онон оскуоланы кытта хочуолунай үлэҕэ киирдэҕинэ, нэһилиэнньэ 100 бырыһыан ититиигэ холбонор кыахтаах. Түүлээххэ саҥа квартальнай хочуолунай тутуутун бырайыага оҥоһуллубут. Түөрт хочуолтан икки хочуол туруга мөлтөх. Дүпсүҥҥэ кэтэх дьиэлэри ититиигэ, холбонууга эбии хочуоллары туруоруу, носуостары уларытыы, өрөмүөн, ыалга диэри тардарга турбалары атыылаһыы барыахтаах. Бээди бөһүөлэгэ 100% ититиигэ холбоноругар анаан, улуус бүддьүөтүттэн 1 мөл. солк. көрүллүбүт. Тандаҕа хочуолунай кыамтата улаатыннарыллыбыт.

Суол

Былырыын СӨ Бырабыыталыстыбатын 63 №-дээх уурааҕынан 48,8 км уһуннаах «Бороҕон — Танда» суол өрөспүүбүлүкэ статустаах айан суола буолан, тутуута саҕаламмыт. Тулуна — Эһэлээх суолун хапытаалынай өрөмүөнүн 1 түһүмэҕэ түмүктэммит. Быйыл үлэ салҕаныахтаах. Түүлээх, Бээрийэ, Тиит Арыы бары биир суоллаах нэһилиэктэр. Суол дьэ бу нэһилиэктэргэ суох, саамай тупсан турар кэмигэр кэлэн бардыгыт дэһэллэр. Түүлээххэ былырыын Ханчы үрэх күргэтэ оҥоһуллубут. Тиит Арыы бөһүөлэгин иһинэн киирэн ааһар 1 км тахса усталаах суол оҥоһуллубут. Өрөспүүбүлүкэ Суолга пуондатын үбүлээһинэн Тандаҕа Билир үрэҕи туоруур муоста хапытаалынай өрөмүөнэ оҥоһуллубут. Чэриктэй суолугар Мыла үрэҕи туоруур муоста оҥоһуллубут.

Тутуу

Эмиэ хас нэһилиэк аайы социальнай эбийиэктэри тутуу, хапытаалынай өрөмүөнү ыытыы кыһалҕата батыһа сырытта. Тулунаҕа врачебнай амбулаториялара эргэрбит, тутуу документацията оҥоһуллан бүппүтүнэн, аныгы түргэнник хомуллар модульнай конструкциянан тутар кыах баар эбит. Хапытаалынай өрөмүөҥҥэ Бээрийэ, Тиит Арыы, Эһэлээх ФАП-тара наадыйаллар. Түүлээхтэр суола-ииһэ суох сиргэ олороллорунан стационар баар буоларын туруорустулар. Стационардара хас да сыллааҕыта сарбыйыыга түбэспит. “Култуура” национальнай бырайыак тохтоон, тыа сиригэр култуура дьиэлэрин тутуу уустук балаһыанньаламмыт. Онон чугастааҕы сылларга “Үтүө дьыала” хамсааһын эрэ нөҥүө тутуу барыан сөп. Эһэлээххэ оскуола-уһуйаан тутуутун бырайыага уонна эспэртиисэтэ оҥоһуллубут, Бээрийэҕэ оскуола тутуутун туруорсаллар, Түүлээх, Дүпсүн оскуолалара хапытаалынай өрөмүөнү ирдииллэр. Түүлээх оскуолатын сарайыгар хапытаалынай өрөмүөн барбыт да, базальт истиэнэтин нөҥүө тымныы курдат ааһар буолбут. Уһуйаан тутуута сытыытык Тиит Арыыга, Чэриктэйгэ турар. Бээдигэ уһуйаан да, оскуола да тыын боппуруос буолбуттар. Чэриктэйдэр 2018 сыллаахха умайбыт КСК дьиэтэ хаһан тутулларын кэтэһэллэр. Кыра нэһилиэктэргэ түргэнник хомуллар модульнай эбийиэктэри тутар наада диэн Ил Дархан тутуу миниистиригэр сорудах биэрбитинэн сылыктаатахха, итинник тутуу олоххо киирэр түгэнигэр маннык эбийиэктэр түргэтиир кыахтаахтар. Тиит Арыыга «Үтүө дьыаланан» 4 кыбартыыралаах уопсай дьиэ тутулла турар, бу эбийиэк эһиил үлэҕэ киириэҕэ. Тандаҕа спортивнай саала тутуута саҕаламмыт. Бээдигэ саҥа ФАП дьиэтэ тутуллубут. Дүпсүҥҥэ муниципальнай баһаарынай чаас саҥа дьиэтэ үлэҕэ киирбит.

“2019–2025 сс. хаарбах туруктаах дьиэттэн дьону көһөрүү” бырагырааманан Тумул сэлиэнньэтигэр 24 кыбартыыралаах, Бороҕон сэлиэнньэтигэр — 48, Тулунаҕа — 5, Дүпсүҥҥэ 20 кыбартыыралаах дьиэлэр үлэҕэ киирдилэр. Маны таһынан, бу бырагырааманан Бороҕоҥҥо — 4, Кэптэнигэ 1 саҥа дьиэлэр үлэҕэ киирэллэрэ күүтүллэр, кыбартыыра уопсай ахсаана — 216.

Тыа хаһаайыстыбата

Уус Алдан — тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуус. Онон бу салааҕа элбэх ыйытыы киирэрэ биллэр этэ. Чуолаан ынах төбөтүгэр көрүллэр үбү — 39 тыһ. солк. оннунан хаалларары модьуйдулар. Сири түүлэһиини хаттаан көрүөххэ наада диэн туруорустулар. Итиннэ улуус таһымыгар инвентаризация барыан наадатын, бас билиигэ сылдьар сири былдьаан ылыы олус уустугун быһаардылар. Күһүҥҥү өртөөһүн баар эбит да, сылгы иитэр дьоҥҥо табыгаһа суох. Онон Тыа хаһаайыстыбатын билим-чинчийэр института сааскы өртөөһүн наадалааҕын билим күүһүнэн дакаастыыр сыаллаах үлэлии сылдьар. Тыа хаһаайыстыбатыгар эдэр исписэлиистэрэ суохтарын таарыйдылар.

«Танда» кээпэрэтиип 100 ыанар ынах турар хотоно өрөмүөннэммит. Дьоҕус механизированнай хотон бырайыага наада диэн этии биир нэһилиэккэ киирдэ. Ону таһынан, сири-уоту оҥорууга мөлүйүөнүнэн суумалаах бырайыактары оҥорторо сатаан дьону сордообокко, дулҕаны быһар дьоҕус тыраахтардары атыылаһан биэриҥ, бэйэбит сирбитин оҥосто сылдьыа этибит диэтилэр.

Түмүккэ

Уус Алдан улууһа киин улуустарга киирэр гынан баран, манан тэргэн айан аартыга ааспат. Онтон да эбитэ дуу, дьон киһи ахсаана аҕыйыы турарыттан, ыччаты хайдах тыа сиригэр олохсутабыт диэн долгуйаллара көстөр. Чэриктэй олохтооҕо Иван Свешников нэһилиэктэри ититиигэ 100% холбоотоххо, ыччат барыа суох этэ диэтэ.

Түүлээх нэһилиэгэр дьоҕус бэкээринэҕэ субсидия көрүллүө дуо диэн ыйыттылар. Бэкээринэлэр барыһа суохтар диэн нэһилиэктэргэ үлэлээбэт буолбуттар, эмиэ итинник кыһалҕа Дүпсүн сапыраапкатыгар тахсыбыт. Чааһынай киһи бас билиитигэр киирэн, барса суох буоллаҕына, сабыллар туруктаммыт. Хас нэһилиэк аайы сэлээркэ, бэнсиин сыаната тоҕо үрдүү турарын ыйыталларыттан сылыктаатахха, бу эмиэ биир тыын боппуруос буолбут. Байыаннай дьайыынан балачча ыйытыы киирбитин, биирдиилээн быһаарыстылар.

Ситэриилээх былаас ааспыт сыллааҕы түмүктүүр отчуота Бороҕоҥҥо буолла. Суол хаһан аспаалланар диэн ыйытыыга, билигин Амма суола оҥоһулла турар диэтилэр. “Мүрү — Бороҕон” трассатыгар 76 км уһуннаах грунтовай өрөмүөн оҥоһуллуохтаах. Бороҕон сэлиэнньэтигэр федеральнай бырагырааманан “Запад‑2” уонна “Запад‑1” хочуолунайдар тутулла тураллар, 2025 сыл оттук сезонугар үлэҕэ киирэллэрэ былааннанар. Мындааба сэлиэнньэтигэр олорор киһи ахсаана элбээтэ диэн ФАП тутуутун туруорустулар. ОДьКХ эйгэтигэр федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, чоҕу тиэйиигэ субсидия ый аайы көрүллэр буолбутунан кыһалҕа үөскээбитин эттилэр. Хомойуох иһин, туһааннаах министиэристибэлэр исписэлиистэрэ кэлбэтэх буолан, ыйытыы салгыҥҥа ыйанна. Ынах төбөтүгэр көрүллэр үп тула мөккүөр эмиэ күөдьүйэн таҕыста. Ынах үүтүттэн ас-үөл оҥордоххо, ол 39 тыһ. солкуобайдааҕар икки бүк барыһы аахсыахха сөп диэн буолла. Онон ити боппуруос улахан дьүүллэһиини ааһар буолла быһыылаах.

Ситинник, дьон олоҕун таарыйар элбэх ыйытыы киирдэ. Түөрт чаастаах мунньах кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын 2024 сыллааҕы үлэтин сөптөөҕүнэн ааҕан, илиилэрин күөрэччи уунан кэбистилэр.