Олох тупсарын туһугар

Бу сылга бастакы Ил Түмэн бэһис уочараттаах пленарнай мунньаҕар норуот дьокутааттара барыта 47 боппуруоһу көрбүттэрэ. Спикер дьаһалынан икки күҥҥэ бигэргэнэн былааннаммыт мунньаҕы уһата-кэҥэтэ барбакка, дьокутааттар биир күнүнэн түмүктээбиттэрэ. Мунньахха ылыллыбыт сокуоннартан саамай сүрүнүн кылгастык быһа тардан таһаарабыт.

Бэбиэскэнэн 37 со­­куон барылын (26 со­­куон барыла бастакы ааҕыыга, 11 со­­куон барыла иккис ааҕыыга) ­итиэннэ 4 ­уураах барылын дьүүл­лэстилэр. Пленарнай мунньахха СӨ Быра­быыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Кирилл Бычков, СӨ Борокуруора Максим Попов, I ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, СӨ Бочуоттаах олохооҕо, М.К. Аммосов аатынан бириэмийэ лауреата Егор Владимиров, ис дьыала миниис­тирэ, полиция генерал-лейтенана Владимир Прокопенко, миниистирдэр, о.д.а. кыттыыны ыллылар.

Мировой судьуйалар бигэргэннилэр

Салгыы Алдан, Мииринэй, Үөһээ Халыма улуустарынан мировой судьуйалар дуоһунастарыгар киллэриллибит хандьыдааттары көрдүлэр. Дьүүллэһии түмүгүнэн Ольга Попова 2 №-дээх Алдан улууһун суут учаастагар, Наталья Юзько 9 №-дээх Үөһээ Халыма улууһунааҕы суут учаастагар, Андрей Орлов 18 №-дээх Мииринэй улууһунааҕы суут учаастагар мировой судьуйаларынан бигэргэннилэр.

ИДьМ отчуота биһирэннэ

Ис дьыала миниистирэ, полиция генерал-лейтенана Владимир Прокопенко ИДьМ уорганнарын 2023 сыллааҕы үлэлэрин туһунан от­­чуотугар Саха сиригэр буруйу оҥоруу Уһук Илин эрэги­йиэҥҥэ намыһах көрдөрүүлээҕэ бэлиэтэннэ. 2023 сыл түмүгүнэн кэнники биэс сыллааҕы көрдөрүүлэри кытта тэҥнээтэххэ, Саха сиригэр буруйу оҥоруу регистрацияламмытынан 3%-нан түспүт, оттон Уһук Илин уокурукка – 1,0%, Арассыыйа үрдүнэн – 4,7%. Саамай элбэх буруйу оҥоруу 9 улууска регистрацияламмыт, муҥутуур элбэх буруйданааччы Нерюнгри, Алдан уонна Уус Алдан улуустарынан бааллара быһаарыллыбыт. Дьүүллэһии түмүгүнэн норуот дьокутааттара Владимир Прокопенко иһитиннэриитин биһирээтилэр уонна сибидиэнньэҕэ ыллылар. Ону таһынан салгыы үлэни күүһүрдэригэр, омук гражданнара буруйу оҥорууларын уонна сокуону кэһиилэрин арыйар үлэлэри көдьүүстээхтик ыытарыгар, ис дьыала уорганнарыгар каадырдары тардыы үлэҕэ болҕомтотун уурарыгар баҕардылар. Маны таһынан нэһилиэк баһылыктарыгар учаастактааҕы полиция үлэлиир  кэмигэр олорор дьиэнэн уонна үлэлиир кэбиниэтинэн хааччыйалларыгар эттилэр. Ону сэргэ үлэлии турар  учаас­тактааҕы полиция хосторун толору хааччыйыыга, өрөмүөн үлэтин ыытарга тустаах көмө оҥороллоругар быһаарылынна.

Оҕону иитиигэ төлөбүр үрдүүр

Үлэ уонна социальнай сайдыы миниистирэ Елена Волкова иһитиннэрбитинэн, Саха сиригэр тулаайах оҕолору иитэ ылар дьиэ кэргэн ахсаана элбиирэ бэлиэтэнэр. Ол курдук, холобур, 2017 сылга 233 эбит буоллаҕына, 2022 сылга 236 тэҥнэспит. Төрөппүт оруо­лун үрдэтэргэ, дьиэ кэргэҥҥэ иитэ ылыллар оҕо ахсаанын элбэтэргэ, көрүүтэ-истии­тэ суох хаалбыт оҕолор олохторун тэри­йэллэригэр сокуон барылынан  оҕону иитэ ылбыт төрөппүккэ уонна патронат быһыытынан иитээччигэ иккис уонна онтон кэлэр хас биирдии оҕону иитии иһин харчынан төлөбүрү ааҕар базовай (муҥутуур алын) кээмэйигэр алын коэффициены үрдэтэргэ ылылынна. Бу со­­куон барыла былырыын Бүтүн Арассыыйатааҕы Дьиэ кэргэн, таптал уонна эрэллээх буолуу күнүн чэрчитинэн ыытыллыбыт «Сыл дьиэ кэргэнэ – 2023» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ кыайбыт дьиэ кэргэттэри кытта көрсүһүүгэ Ил Дархан Айсен Николаев сорудаҕынан көрүлүннэ. Сокуон барыла бүтэһик ааҕыыга бигэргэннэ.

Байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар көмө

Байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна дьиэ кэргэттэригэр өйөбүл уонна болҕомто уҕараабат. Ол курдук өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоҥ­ҥа киирбит уонна ылыныллыбыт уларытыыларынан, но­­руот дьокутааттара босхо юридическай көмөнөн туһанар, ылар быраап­таах дьон ахсааныгар байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин киллэрдилэр. Ону сэргэ судаарыстыбаннай юридическай бюролар уонна албакааттар босхо консультация ыыталларыгар, быраап өттүнэн бары докумуоннары уонна туһааннаах көмөнү оҥорон биэрэллэригэр эбээһинэс сүктэрилиннэ.

Олохтоох салайыныы

Бүгүҥҥү күҥҥэ РФ су­­бъектарын үгүстэригэр олохтоох салайыныы уорганнарын тас экэниэмикэҕэ үлэлэрин боппуруостара ситэ сүрүннэммэккэ тураллар. Манна даҕатан, Саха сирин олох­тоох салайыныы сокуонугар уларытыылар киирдилэр. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ муниципальнай тэриллиилэргэ омук кыттыгастаахтарын кытта норуот­тар икки ардыларынааҕы уонна тас экэнэмиичэскэй си­­бээс эйгэтигэр быраап өттүнэн төрүттэрэ суоҕунан, со­­куон барылынан өрөспүүбүлүкэ сокуонугар олохтоох сала­йыныы уорганнара норуоттар икки ардыларынааҕы уонна тас экэнэ­­миичэскэй сибээһи олохтооһуннарын быраап өттүнэн сүрүннээһини көрөр нуорманы олохтуурга бигэргэннэ. Оччотугар ыйыллыбыт сибээһи олохтуурга биир тэҥ сыһыан хааччыллыаҕа. Дьүүллэһии түмүгүнэн норуот дьокутааттара сокуону бүтэһик ааҕыыга ылыннылар.

Ынах төбөтүгэр 39 тыһ. солк.

Норуот дьокутааттара со­­куон барылынан иккис бөлөххө киирэр муниципальнай оро­­йуоннарга уонна куорат­тааҕы уокуруктарга кэтэх хаһаа­йыстыбаларга ыанар ынахха көрүллэр төлөбүр кээмэйин 37 тыһ. солкуобайтан 39 тыһ. солкуобайга диэри улаатыннарары быһаардылар. Оттон бастакы бөлөххө киирэр муниципальнай оройуоннарга  уонна куораттааҕы уокуруктарга кэтэх хаһаайыстыбаларга  ыанар ынахха көрүллэр төлөбүр 37 тыһ. солкуобайтан 45 тыһ. солкуобайга диэри үрдүөҕэ. Ити кэтэх хаһаайыстыбаларга сүөһү аһылыгын, уматыгы атыылаһыы, оту тиэйии ороскуоттарын 27%-нын хааччыйыаҕа диэн норуот дьокутааттара быһаардылар. Маны таһынан уларыйыы үүтү оҥорон таһаа­рыыга уонна переработкалаа­һыҥҥа сыһыаннаах. Сокуон барылын көҕүлээһининэн, субвенция кээмэйин үүт биир ­туоннатыгар 60-тан 65 тыһ. солк. диэри улаатыннарарга этиллэр. Аны туран сокуон уларыйыытынан бурдук ыһыллар иэнин биир гектаарыгар субвенция кээмэйэ 10 тыһ. солкуобайтан 13 тыһ. солкуобайга диэри улаатыаҕа.

Чөл олох

«Чөл туруктаах нэһилиэк» хамсааһын сылтан сыл кэҥээн иһэр. Олохтоох дьаһалта сокуо­нунан нэһилиэккэ арыгы атыытыттан толору босхоломмут сиринэн биллэрэр быраабын толору туһанан, дьон-сэргэ, уопсастыбаннас көҕүлээһининэн, чөл олохтоох нэһи­лиэктэр ахсаана элбиир. Ол курдук, олохтоох нэһилиэк дьокутааттарын Сэбиэттэрин көҕүлээһиннэринэн, норуот дьокутааттара Сунтаар улууһун Аллыҥа сэлиэнньэтигэр уонна Ньурба улууһун Быһыттаах сэлиэнньэтигэр арыгы атыытын бобууну өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннарынан бигэргэттилэр.

Үбүлүөйдээх Ил Түмэн 30 сылын көрсө саха парламена 6 ыҥырыытын тухары уонна 7 ыҥырыыга үлэлии сылдьар норуот дьокутааттара уопсайа 3000 кэриҥэ өрөспүүбүлүкэ сокуоннары ылыммыттар.