Олох устун ырыа аргыстаах айанныыр Кэрэ Куолар

“ Ырыалыын көтүөххүн, кини көстүбэт кынатыгар олорсон киэҥ нэлэмэн төрөөбүт дойдуҥ устун айанныы туруоххун баҕараҕын”,- диэн Николай Босиков эппитинии ыллыы-туойа, кэрэни кэрэхсии,үтүөнү үксэтэ сылдьан олохтон дуоһуйууну,санаа сырдааһынын,чэпчээһини, чэбдигириини ылар дьол буоллаҕа.

Бу күннэргэ ырыа ыллыгынан, ыраас ыратынан айар-тутар аартыгы арыйан бииргэ буолбуттара 10 сыл буолбут Хатастааҕы “Тускул” КК иһинэн үлэлиир “Кэрэ Куо” ырыа ансаамбылын хас биирдии ырыаһыта айар-тутар суолга үктэммиттэрин бэлиэтиир тэрээһини долгуйа күүттэ, эһиэхэ, көрөөччүлэргэ, кэрэхсээччилэргэ сырдыгы-ырааһы бэлэхтииргэ бэлэмнэннэ.

Тэрээһин эмискэ, соһуччу буолбакка толкуйдаан, ырытан, ыраҥалаан, тоҕо, хаһан, ханна диэҥҥэ хардалаах гына араас хайысханан тэҥҥэ үлэлээн буолбут буолан барыта ситэри-хотору, толору. Ол курдук видео биэрии уһулунна, «Саха» НКИХ ханаалыгар таҕыстылар, саҥа ырыалары бэлэмнээтилэр, куйаар ситимигэр тахсар устуулары оҥордулар, көстүүм бөҕө тигилиннэ, эбии дуэттар, триолар таҕыстылар. Уон сыл диэн устуоруйа хардыытыгар күлүм түгэн, онтон айар-тутар суолга үрүҥү-хараны араарар, дьиҥ бэриниилэҕи, сыаллааҕы-соруктааҕы хаалларар кэм буолар. Үчүгэйэ диэн бу ансаамбылга кэлбит ырыаһыт көҕүрээбэккэ төттөрүтүн эбиллэн 5-6 эбит буоллахтарына, билигин кинилэр — 14. Хара маҥнайгыттан саҕалаатахха тэринниҥ даҕаны аат-суол, тутуһар хайысхаҕа инникигэ былаан, торум наада. Аат-суол бу орто дойу олоҕор олус улахан суолталаах – онон 10 сыллааҕыта хомуллубут түмсүү аатын талыы бэйэтэ туһугар олус эппиэтинэстээх, инникигэ эрэллээх буолууга оруннаах. Ансаамбыл аатын талыыга биир сүрүн оруолу оонньообут ырыа мыыраайылаах, хоһоон доҕордоох, уйулҕаһыт, ааптар, ырыаһыт Сайнаара Данилова буолар. Оҕо эрдэҕиттэн аҕатыгар сүктэрэ сылдьан кулууп, кэнсиэр араас атын сэргэх, элбэх киһилээх, түмсүүлээх араас тэрээһин диэни билбит Сайнаара ырыаҕа, тойукка, түмсүһэргэ сыстаҕас буола улааппыта. Кыра оҕо сааһыттан ааҕар-суоттуур, барыллыыр-торумнуур өттүгэр дьоҕурдааҕа биллэрэ, тыл-өс да өттүгэр туран хаалбатаҕа. Инньэ гынан, Кэрэ Куо буолуоххайыҥ диэни бэрт кэбэҕэстик, чэпчэкитик ылыммыттара.

Дьэ, кырдьыга даҕаны, ис-тас туруктуун, олоххо сыһыаннарыныын, олорор олохторун оҥкулунуун кэрэ, ис киирбэх дьон мустубуттара. Айталина Слепцова, Светлана Тастыгина оскуола боруогун атыллыахтарыттан күн бүгүҥҥүгэ диэри ырыа аргыстаахтар. Кинилэр бу эйгэҕэ киириилэригэр махталларын-баһыыбаларын учууталларыгар Агафия Поликарповнаҕа уонна, биллэн турар, кинилэри өйүүр-өйдүүр дьиэ-кэргэннэригэр, күүстээх аҥардарыгар тиэрдэллэр. Кырдьыга даҕаны, Агафия Поликарповна талыы Тааттаттан тардыылааҕа, төрөөбүт төрүт тыл учуутала буолара, оҕо эрдэҕиттэн ырыа-үҥкүү эйгэлээҕэ кылаас салайааччытын түбүктээх үлэтигэр олус көмөлөөҕө. Инньэ гынан кыргыттарын ансаамбыл оҥорон араас күрэхтэргэ, көрүүлэргэ, кэнсиэрдэргэ кытыннаран дьону кытта алтыһарга, дьону истэргэ, бэйэни иһитиннэрэргэ уһуйбута көр бу күн бүгүнүгэр диэри махтала кэлэ турдаҕа. Ансаамбылга дьарыктанар ырыаһыттарыгар Хатаспытыгар кэлэн олохсуйбут дьон эмиэ бааллар. Ырыа сомоҕолуур, билиһиннэрэр, түмэр, эйгэни кэҥэтэр. Ансаамбылга кэлиэхтэрин иннигэр кинилэр хайдах даҕаны көрсөр түгэннэрэ суох – атын атын улууска төрөөбүттэр-улааппыттар, атын-атын үлэҕэ үлэлииллэр, атын-атын түөлбэҕэ олороллор. Ол эрэн кинилэри ырыа бэйэ-бэйэлэригэр чугаһатан саҥа сиргэ кэлэн олохсуйарга, нэһилиэк олоҕун тыыныгар, тэтимигэр киирэргэ төрүөт, көмө-тирэх буолбута чуолкай. Онон Мария Иванова, Надежда Прокопьева ырыаҕа махталлара улахан. Мария сүрдээх үчүгэйдик иистэнэр, маастар кылаастары биэрэн дьон махталын ылааччы, Надежда бэйэ дьыалата тэринэн сүүрэр-көтөр, саҥа, сонун хайысхалар ааннарын арыйталыыр. Мария Наумова ансаамбылга ыллыан инниттэн “Тускул” КК сыанатыгар араас бырайыактарга кыттан үҥкүүлүүр даҕаны ыллыыр даҕаны. Ол эрэн, ол этэргэ дылы бу кытынным, бу бүттүм диэн буолуон сөп, онон кини ырыаҕа умсугуйуута кинини ансаамбылга аҕалбытыгар дьылҕатыгар махтанар. Көлүөнэ ситимэ диэн баар эбит буоллаҕына ону Иванна Соболева олус үчүгэйдик билэр. Ол курдук кини оҕолоро эмиэ ырыа көҕүлүүр күүһүн, угуйар эйгэтин этинэн-хаанынан билэллэр. Онон ийэлэрин ырыаҕа тардыһыытын олус диэн өйдүүллэр-өйдүүллэр. Ансаамбыл ырыаһыттарыттан саамай уопуттаахтара, ырыата биир да күн олорбот, ырыа ыллыгынан киэҥ аартыкка тахсан элбэх араас бырайыактарга ситиһиилээхтик кыттар дэгиттэр талааннаах Колымана Ларионова буолар. Кини төрөөбүт-үөскээбит, улааппыт дьиэ-кэргэнигэр дьиэҕэ олорон, бүгэн хаалыы диэн суох. Этэргэ дылы бүгүн туох эмэ саҥаны билбэтэхпинэ, билиибин дириҥэппэтэхпинэ ол аата бу күнүм халтайга ааста диэн өйдөбүллээх күннээҕиттэн даҕаны көдьүүстээҕи булар киһи кини буолар. Сахабыт мандаар тыла барахсан, дьүрүскэн дорҕооно хайа да киһи олоҕор үтүө кэрэ, умнуллубат түгэннэри хоһуйар, ол түгэннэри дириҥэтэр, олоҕу киэргэтэр. Бу киэһэ толоруллубут ырыалартан биирдэстэрэ А.Егоров матыыбыгар “Этимэ” диэн ырыа буолла. Дьэ, кырдьыга даҕаны, киһини турукка киллэрэр уйаҕас уйан турукка киллэрэр, иэйиигэ уйдарар айымньыны кыайа-хото тутан ансаамбыл биир саамай тутаах киһитэ Мария Прокопьева кэргэнинээн Василий Тихоновтыын ыллаатылар ардахтыы кутуллар ытыс тыаһын ылыахтарын ыллылар. Ырыаны (репертуары талыы) таба тайаныы ырыаһыт ситиһиитин, кинини дьон ылыныытын чааһыгар сүрдээх улахан оруоллаах. Ол курдук, “Мичээриий” диэн ырыаны ыллан кэргэннии Людмила, Витя Борисовтар көрөөччүлэрин хайдах курдук сырдык, сылаас эйгэҕэ суулаабыттарын, уйан турукка киллэрбиттэрин махтала буолан ытыс тыаһа кутулунна. Ханнык баҕарар ырыа ансаамбылын, хорун, ырыаһытын толорор маастарыстыбаларын таһымын бэлиэтэ а капелла ыллааһын буолар. Кэрэ Куолар бу көрүҥҥэ эмиэ сүрдээх үрдүк таһымнаах ырыалары бэлэхтээтилэр. Бу туһунан кэнсиэргэ ыҥырыынан кэлбит “Туймаада” суаарыстыбаннай вокальнай ансаамбылын көмүс куолаһа, көмүс састаабын ырыаһыта Акулина Акимова бэлиэтээн-тоһоҕолоон эттэ.

Кэрэ Куолар күргүөм ырыа ыҥырар, умсугутар эйгэтигэр киириилэригэр үтүөкэн өҥөлөөх киһилэригэр, ытыктыыр-убаастыыр Алексей Кирилловичтарыгар – Луҥха Өлөксөйгө махталлара, үтүө өйдөбүллэрэ күүстээх. Бу да киэһэ ол туһунан сырдык, ис сүрэхтэн тахсыбыт иэйиилээх тыллар этилиннилэр. Алексей Кириллович харда тылыгар ансаамбыл хас биирдии ырыаһытыгар ырыаҕа бэриниилэрин иһин дууһалыын долгуйарын, ону ылынарын уонна махталын эттэ. Ансаамбыл репертуарыгар хас да ырыаны күн бүгүн айар-тутар олоҕун саамай өрөгөйүгэр сылдьар, биллиилээх, дэгиттэр талааннаах, айбытын-туппутун үөрүүнү-көтүүнү кытта үллэстэр Николай Андросов суруйбута уонна бэлэхтээбитэ. Ансаамбыл саамай маҥнайгы ыллаабыт ырыалара «Ырыа күнэ» (Элгэстэй тыллара, Луҥха музыката) хара саҕаланыаҕыттан тыл-өс даҕаны матыып да өттүттэн хайдах эрэ биир тыынынан , истиҥник уйаҕастык киирбитэ. Онон бу ырыа бу киэһэ хайдах ис иһиттэн өрө көтөҕүллэн, астына -дуоһуйа толорулунна. Түмсүү салайааччытын туһунан этэр буоллахха Хатаска ырыа диэтэххэ Татьяна Окорокова, онтон Татьяна Окорокова диэтэххэ ырыа диэн өйдөбүл барыбытыгар баар. Кини ансаамбыл салайааччыта, угуйар, уһуйар, умсугутар, уһугуннарар күүһэ, баҕата Хатаска ырыа эйгэтин кыратыттан аҕам саастаахха тиийэ тиийэр. Ол курдук, кини СӨ култууратын туйгуна, 2023 сылга “СӨ култуура бастыҥ үлэһитэ” үрдүк аат хаһаайката, кини “Көмүс дорҕооннор” диэн СӨ образцовай вокальнай устуудьуйа, “Арчылаана”, “Сайдам” вокальнай ансаамбыллар салайааччылара. Хатас үлэлиир тэрилтэлэрин күргүөм ырыаҕа кэлэктииптэрин кэрийэ сылдьан көҕүлээччи, дьарыктааччы эмиэ кини. Манна даҕатан эттэххэ, Дьокуускай куорат норуот айымньытын киинин иһинэн үлэлиир

В.А.Чепалов дириэктэрдээх “Тускул” КК ылбаҕай ырыа сайдарын туһугар үлэтин хайысхата киэҥ . Манна Н.В. Протасов салайааччылаах “Дэгэрэҥ ырыа” түмсүүтэ, П.П. Егорова салайааччылаах гитаранан ырыаны сөбүлээччилэр түмсүүлэрэ, “Чэлгийэ” ырыа ансаамбыла үлэлииллэр-хамсыыллар. Түмүкпэр Сахабыт сиригэр ырыа көмүс дорҕоонноро тохтообокко кутуллалларыгар, ырыа эйэҕэс эйгэтэ сэллээбэккэ сайдарыгар Кэрэ Куолар курдук кэрэҕэ-үтүөҕэ уһуйуллааччылар, Татьяна Окорокова курдук бэриниилээх салайааччылардаах буоламмыт улуус аайы улуулар, алаас аайы ааттаахтар бааллар диэн уонна баар буоллуннар диэн баҕа санаабын этэбин.

Наталья Руфова