Олохпут уйгутун тупсарар туһугар

2019 сылтан Арассыыйаҕа «Демография» национальнай бырайыак саҕаланан, дойду демографическай кыһалҕаларын быһаарарга туһуламмыта. Бу бырайыак 2024 сылга түмүктэммитэ. 2025 сылга ону «Дьиэ кэргэн» диэн саҥа бырайыак солбуйда.

Биэс сыл — үтүмэн үлэ

2024 сыллааҕы «Демография» национальнай бырайыак үс сүрүн соругу туруорбута. Олортон сүрүнэ — оҕо төрөөтөҕүнэ дьиэ кэргэни өйөөһүн этэ, ийэ хапытаалыгар ураты болҕомто ууруллубута. Иккис сорук — үлэлээх, дьарыктаах буолууга көмөлөһүү. Бу көҕүлээһин чэрчитинэн, иккистээн үөрэтии уонна квалификацияны үрдэтии бырагыраамалара олоххо киирбиттэрэ. Үсүһүнэн, аҕам саастаах дьон олохторун хаачыстыбатын үрдэтии. 2030 сылга Арассыыйаҕа олох уһуна 78 сылтан кыччаабатыгар, онтон инникитин 80‑ҥа тиийэригэр дьулуһар сорук турар. Онуоха диспансеризация, ыарыыны сэрэтэр үлэ бырагыраамаларын кэҥэтии уонна гериатрическай кииннэри тэрийии былааннаммыта.

Онон ааспыт биэс сыл иһигэр нэһилиэнньэ ортотугар чөл олоҕу көҕүлээһиҥҥэ элбэх үлэ ыытылынна, онно чөл аһылык, буортулаах үгэстэртэн аккаастаныы, доруобуйаны тупсарыыга уонна успуордунан дьарыктанарга усулуобуйаны тэрийии киирэллэр.

2025 сылга доруобуйа харыстабылын аҕыс эбийиэгэ үлэҕэ киирэрэ былааннаммыта, ол иһигэр Амма улууһун Амма сэлиэнньэтигэр поликлиника, Бүлүү оройуонун Бүлүү куоратыгар уонна Ньурба улууһун Ньурба куоратыгар эмтиир куорпустар, Нам улууһун Нам уонна Үөһээ Бүлүү Андреевскай сэлиэнньэлэригэр, Мэҥэ Хаҥалас Майа сэлиэнньэтигэр балыыһа комплекса, Кэбээйи Сангаар бөһүөлэгэр поли-клиникалаах комплекс, Аллараа Бэстээххэ учаастактааҕы балыыһа бааллар. Бигэргэтиллибит былаан быһыытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ 2028 сылга диэри өссө 15 саҥа эбийиэк үлэҕэ киириэҕэ.

2027 сылга Аллараа Халыма улууһун Черскэй уонна Абый улууһун Белай Гора бөһүөлэктэригэр поликлиника уонна стационар, Кэбээйи Сангаар бөһүөлэгэр уонна Өлөөн оройуонун Өлөөн сэлиэнньэтигэр стационар үлэҕэ киириэхтэрэ. 2028 сылга Уус Алдан оройуонун Бороҕон сэлиэнньэтигэр эмтиир куорпус, Дьокуускай куоракка 1 №-дээх поликлиника тутуллуоҕа уонна Сунтаар улууһун Сунтаар сэлиэнньэтигэр балыыһа комплексын иккис уочарата түмүктэниэҕэ. Ону таһынан, национальнай бырайыакка түргэнник тутуллар модульнай 109 конструкцияны атыылаһыы уонна таҥыы, 88 эбийиэги хапытаалынай өрөмүөннээһин былааннанар.

«Дьиэ кэргэн» бырайыак

Былырыын РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Туһаайан этиитигэр «Дьиэ кэргэн» диэн саҥа национальнай бырайыак саҕаланарын туһунан эппитэ. 2025 сыл тохсунньу 1 күнүттэн саҕаламмыт 2030 сылга диэри барыахтаах «Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыакка биэс федеральнай бырагыраама киирэр. Бу бырайыак оҕолоох дьиэ кэргэн олохторун хаачыстыбатын тупсарыыга уонна оҕо төрөөһүнүн өйүүргэ туһуланар. Онон дойдуга 2030 сылга элбэх оҕолоох ыал ахсаана 15% үрдүөҕэр эрэнэллэр.

Бу бырагырааманан оҕо уһуйааннарын тупсарыы, саҥа тэрилтэлэри тутуу уонна эдэр ыалларга табыгастаах эйгэни тэрийии былааннанар. Дьахталлар уонна оҕолор, аҕам саастаахтар үрдүк мэдиссиинэ көмөтүн, ол иһигэр репродуктивнай доруобуйаны харыстааһын эйгэтигэр сөптөөх өйөбүлү ылыахтара.

«Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыак — бу аҥаардас социальнай бырагыраама эрэ буолбатах, ону тэҥэ Арассыыйа кэскилин, норуотун чөл туруктаах оҥорор, үйэлээх сыаннастарын харыстааһыны уонна сайыннарыыны тарҕатар судаарыстыбаннай стратегия.

Ийэ уонна оҕо харыстабыла

«Дьиэ кэргэн» национальнай бырайыак чэрчитинэн, Саха сиригэр «Ийэ уонна оҕо харыстабыла» өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыак үлэлиир. Бырайыак сыалынан-соругунан ийэ буолуохтаах төрөппүттэргэ, оҕо күүтэр дьахталларга уонна кырачааннарга мэдиссиинэ көмөтүн хаачыстыбатын уонна табыгастаах буолуутун тэрийии буолар.

Быйылгы бырайыак чэрчитинэн, мэдиссиинэ тэрилтэлэригэр, тыа сиригэр, куорат тииптээх бөһүөлэктэргэ уонна кыра куораттарга дьахталлар консультацияларын эбии тэрийии көрүлүннэ. Алдан уонна Хаҥалас улуустарыгар киин балыыһаларын акушер-гинеколог кэбиниэттэрин баазатыгар дьахталларга консультация ситимин арыйыы былааннаммыта. 2025 сыл от ыйыгар Ньурбатааҕы киин балыыһа баазатыгар үһүс ситими арыйарга эбии сөбүлэһии түһэрсиллибитэ. Бу ситимнэр бары аныгы тэриллэринэн сэбилэниэхтэрэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ дьиэ кэргэни уонна оҕону матырыйаалынай өттүнэн өйөөһүн үлэтэ салҕаныа диэн Ил Дархан Айсен Николаев балаҕан ыйын 27 күнүгэр быһа эпииргэ эппитэ. «Демография боппуруостара олус суолталаахтар, тоҕо диэтэххэ, биһиги, дойду быһыытынан, нэһилиэнньэбит туруктаахтык үүнэр буоллаҕына эрэ инники диэки барыахпыт. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр баар ити үтүө үгэстэри, ситиһиилэри, булгуччу харыстыахтаахпыт. Судаарыстыба өттүттэн харчынан өйөбүл дьиэ кэргэн, оҕо, ийэ боппуруостарыгар инники күөҥҥэ туруохтаах», — диэн Айсен Николаев үһүс оҕотун төрөөрү сылдьар ийэ ыйытыытыгар хоруйдаабыта.

Маннык кэлим өйөбүл түмүгэр өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин субъектарын ортотугар төрөөһүн саамай үрдүк көрдөрүүтүн, оттон дойдуга 8‑с миэстэни ситистэ. 2025 сылга «Үйэ оҕолоро» хапытаал кээмэйэ 116756 солкуобайга тэҥнэстэ. Саха сиригэр тус хапытаалы сыл саҕаланыаҕыттан 8 тыһыынчаттан тахса дьиэ кэргэн ылбыт. Хас бастакы, иккис, үһүс төрүүр, онтон кэлэр оҕолор аайы дьиэ кэргэҥҥэ көмө оҥоһуллар. Билиҥҥи кэмҥэ бу олус үчүгэй, улахан көмө буолара биллэр.

Уһун уонна көхтөөх олох

РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Арассыыйаҕа киһи олоҕун орто уһуна 73 сыл буолла, хамсык дьаҥын иннинээҕи көрдөрүүнү ситистибит, 2030 сылга 78‑ка, оттон салгыы 80‑тан үөһэ тиийиэхтээхпит диэн этэн турар.

«Уһун уонна көхтөөх олох» бырайыак 2025 сыл тохсунньу 1 күнүттэн олоххо кииирбитэ, 2030 сылга диэри үлэлиэхтээх. Бу бырайыак — «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак салгыыта. Бырайыак сүрүн соруга — 2030 сылга олох уһунун 78 сааска тириэрдии уонна нэһилиэнньэ доруобуйатын чэбдигирдии, олоҕун хаачыстыбатын тупсарыы.

Аҕам саастаах дьоҥҥо «Уһун көхтөөх олох» бырагырааманан айар студиялар, үөрэх куурустара, успуорт сиэксийэлэрэ уонна да атын тэрээһиннэр ыытыллаллар. Ону таһынан, федеральнай бырайыак чэрчитинэн уһун кэмнээх көрүү систиэмэтэ киллэрилиннэ, мэлдьи көрүүгэ уонна өйөбүлгэ наадыйар дьоҥҥо бу олус наадалаах.

«Уһун уонна көхтөөх олох» национальнай бырайыак чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ доруобуйатын харыстабылыгар араас үлэ тиһиктээхтик ыытыллар. Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит национальнай бырайыагын чэрчитинэн, эми-тому кииннээн атыылаһаллар, ыраах сытар улуустарга ыарыһахтары кэтээн көрөргө телемэдиссиинэни туһаналлар, нэһилиэнньэҕэ сырдатар үлэни киэҥник ыыталлар уонна мэдиссиинэ үлэһиттэрин тиһигин быспакка үөрэтэллэр.

Аны туран, үйэни уһатыыга туһуланар араас бырайыактар бааллар. Дьон доруобуйатын кэбирэтэр гепатит уонна саахарынай диабет ыарыылаахтарга эмкэ-томко көмө оҥоһуллар. Эмиэ бу бырагырааманан 2024 сыллаахха куорат килииникэтээҕи балыыһатын иһинэн Эндокринология эрэгийиэннээҕи киинэ аһыллыбыта. Онон Эндокринология киинэ аһыллыыта учуокка турар 32 тыһыынчаттан тахса киһиэхэ көдьүүһэ тугунан да кэмнэммэт.

Бу сыллар тухары национальнай бырайыагынан элбэх, көдьүүстээх мэдиссиинэ тэрилтэлэрэ тутулуннулар, элбэх киһи олоҕо быыһанан, туруктара тупсан абыраммыттара саарбаҕа суох.