Олохтоох бэйэни салайыныы аҕата

Бу  Күн сиригэр – Орто Туруу дойдуга айдарыллан түспүт киһи олоҕо дойдутугар, уопсастыбаҕа төһө көдьүүстээхтик, дьайымтыалаахтык  айан-тутан, үлэлээн-хамсаан кэлбитинэн, дьон-норуот  олоҕун таһыма, уйгута үрдүүрүгэр киллэрбит кылаатынан сыаналанар. Оттон хайа да кэм, устуоруйа  уратылаах кэрчигэ  олоҕу инники хамсатар, салайар, норуоту түмэр, көҕүлүүр   кыахтаах судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй, уопсастыбаннай лиидэрдэри төрөтөр, өрө анньар сокуоннаах.

Олох, уопсастыба укулаата, өй-санаа, бэлиитикэ хайысхата тосту уларыйар уодаһыннаах 90‑с сыллартан Саҥа Саха сиригэр, судаарыстыбаннай суверенитетын биллэриммит Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр демократия тутула, олохтоох бэйэни салайыныы салаата атахтарыгар туран, сайдыы суолугар үктэниилэрэ бу сыл кулун тутар 8 күнүгэр 85 сааһын туолбут биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэл Семен Васильевич Кырбасов аатын кытта быһаччы ситимнээх.

Семен Васильевич Кырбасов Саха Өрөспүүбүлүкэтин улуустарын (оройуоннарын) итиэннэ муниципальнай тэриллиилэрин хас да көлүөнэ баһылыктарын настаабынньыктарынан буолар.

— Семен Васильевич Олохтоох бэйэни салайыныы өрөспүүбүлүкэтээҕи сэбиэтин үлэтигэр бэйэтинэн быһаччы кыттыһара. Үлэҕэ уопута, салайар дьоҕура өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох бэйэни салайыныы систиэмэтэ олоххо киириитигэр тус оруола олус улахан. Ол өҥөтө тугунан да сыаналаммат дии саныыбын. Кини барыбытыгар производство хамандыыра, настаабынньыкпыт буолар, — диэн Мэҥэ Хаҥалас улууһун 2003–2012 сылларга баһылыга Владимир Ильич Птицын чуолкайдык бигэргэтэр.

Саҥа систиэмэ

1992 сылтан, дойду үрдүнэн тосту уларытыылар олохтонор кэмнэригэр, Олохтоох дьаһалталары кытта үлэҕэ кылаабынай управлениены салайбыта. Ол курдук 1992 сыллаахха СӨ Конституцията (Төрүт сокуона) ылыллыбыта, олохтоох бэйэни салайыныы бириинсиптэрин уонна олохтоох былаас уорганнарын ыстаатыстарын чиҥэппитэ. Конституция балаһыанньаларыгар сөп түбэһиннэрэн 1995 сыллаахха олохтоох былаас уорганнарыгар — улуустар (оройуоннар) дьокутааттарын, улуустар (оройуоннар) итиэннэ Дьокуускай куорат дьаһалталарын баһылыктарын бастакы быыбардара ыытыллыбыта. Ити уустук кэмҥэ, Семен Васильевич Кырбасов уонна кини кэллиэгэлэрин эппиэтинэстэригэр, киһилии сыһыаннарыгар, тэрийэр дьоҕурдарыгар тирэҕирэн, ыарахан социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньа усулуобуйатыгар уопсастыба уонна судаарыстыба тулхадыйбат сомоҕолоһууларын төрүтүнэн буолбут олохтоох былаас дьайымтыалаах систиэмэтэ үөскээбитэ.

Департамены салайыы

2002–2006 сылларга С. В. Кырбасов СӨ бэрэсидьиэнин уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын Сирдээҕи-уоттааҕы ситэриилээх былаас уорганнарын итиэннэ муниципальнай тэриллиилэри кытта үлэлиир департаменын салайбыта. Ити кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ тилэри олохтоох бэйэни салайыныыга киириигэ далааһыннаах үлэ тэнитиллибитэ. 2002 сыл балаҕан ыйыгар бары улуустарга (оройуоннарга) уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах Дьокуускай куоракка олохтоох бэйэни салайыныыга киирии боппуруоһунан референдумнар тэриллэн ыытыллыбыттара. Гражданнар олохтоох бэйэни салайыныыга киириини биир санаанан өйүүллэрин биллэрбиттэрэ. Ол түмүгэр 2002 сыл ахсынньытыгар бастакы муниципальнай быыбардар ыытыллан, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара итиэннэ олохтоох мунньахтар дьокутааттара талыллыбыттара.

— Мин Сэмэн Баһылайабыс салалтатынан олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын тэрийсиигэ үлэлэспитим. Салайааччы быһыытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ олус уопуттаах, бэйэтэ туһунан көрүүлээх, ураты хараахтардаах киһи быһыытынан кинини үрдүктүк сыаналыыбын уонна олохтоох бэйэни салайыныы аҕатын быһыытынан ааҕабын. Ол курдук кини департамент салайааччытынан үлэлиир кэмигэр улуустар салайааччылара бары Сэмэн Баһылайабыс Кырбааһапка киирэннэр сүбэ-ама ылар, көмө көрдүүр этилэр. Ону бастакы баһылыктары кытары алтыспыт, үлэлээбит итиэннэ кинилэри үөрэтиигэ кыттыспыт киһи быһыытынан чуолкайдык билэбин — Ньурба оройуонун 2007–2012 сылларга баһылыга, II, V, VI, VII ыҥырыылардаах Ил Түмэн дьокутаата Владимир Михайлович Прокопьев, убай дьон нууччалар этэллэринии, чугастык билсэн “буут тууһу бииргэ сиэбит” салайааччытын, кэллиэгэтин, аҕа табаарыһын туһунан, бииргэ үлэлээбит, турууласпыт сылларын астына ахтар.

Киэҥ далааһыннаах үлэ ситиһиллибитэ

Ити бастакы быыбардары ыытарга былаас бары таһымнарынан киэҥ далааһыннаах бэлэмнэнии үлэ тэнитиллибитэ. Тустаах сокуоннар, нормативнай правовой акталар ырытыллан оҥоһуллубуттара, нэһилиэнньэ ортотугар быһаарар-өйдөтөр үлэ ыытыллыбыта.

2003 сыллаахха “Арассыыйа Федерациятыгар олохтоох бэйэни салайыныы тэрээһинин уопсай бириинсиптэрин туһунан” 131‑ФЗ №-дээх Федеральнай сокуон ылыллыбытынан итиэннэ олохтоох бэйэни салайыныы икки таһымнаах систиэмэтигэр киириинэн сибээстээн, Семен Васильевич Кырбасов салалтатынан олохтоох бэйэни салайыныы саҥа правовой баазатын үөскэтиигэ, 446 муниципальнай тэриллии кыраныыссаларын торумнааһыҥҥа, ыстаатыстарын быһаарыыга, муниципальнай баайы-дуолу чаастааһыҥҥа, каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ уонна миэстэлэргэ муниципальнай быыбардары ыытыыга киэҥ далааһыннаах үлэ саҕаланан, ситиһиилээхтик ыытыллыбыта. Үгүс өттүгэр, Семен Васильевич Кырбасов баай профессиональнай уопутугар, тэрийэр талааныгар тирэҕирэн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр муниципальнай уларыта тутуу (реформа) ситиһиилээхтик олоххо киллэриллибитэ.

Владимир Григорьев, 1992–2005 сылларга Орто Халыма улууһун дьаһалтатын баһылыга, 2006–2014 сылларга СӨ айылҕа харыстабылын миниистирэ:

— Семен Васильевичтыын, дириҥ билиилээх, уопуттаах, кытаанах, бэйэтигэр, кэллиэгэлэригэр, үлэһиттэргэ ирдэбиллээх салайааччылыын, 13 сыл бииргэ үлэлээбиппит. Улуус баһылыгын быһыытынан кинилиин тоҥолох тоҥолохпутуттан өйөнсөн үлэлээбит буолан, өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох бэйэни салайыныы дьайымтыалаах систиэмэтэ тэриллиитигэр, атаҕар туруутугар уһулуччулаах кылаатын бэлиэтиэхпин баҕарабын.

Биһиги, өрөспүүбүлүкэ муниципальнай тэриллиилэрин бастакы баһылыктара, бэйэбит ассоциациябытыгар ыытыллар тэрээһиннэргэ Семен Васильевиһы мэлдьи ыҥырабыт. Суолталаахтар диэбит араас боппуруостары дьүүллэһэрбитигэр кытыннарабыт. Салайааччыбыт, аҕа табаарыспыт санаатын, уопутун үллэстэр, кини быһаччы тыла-өһө, этиитэ быһаарар оруоллаах буолааччы. Төһө да сааһырдар, олоххо актыыбынай позициятын тута сылдьар, көрдөөх кыбытыылаах интэриэһинэй сэһэргэһээччи, отучча-түөрт уонча сыл анараа өттүнээҕитин курдук, сэргэхтик таҥна-симэнэ, тутта-хапта сылдьара астык.

Улахан, иллээх дьиэ кэргэн баһылыгар, тапталлаах аҕаҕа, эһээҕэ, хос эһээҕэ өр сыллаах сэргэх, дьоллоох олоҕу баҕарабын!

Александр Акимов, СӨ Ил Дарханын Арктикаҕа анал бэрэстэбиитэлэ. 2002–2007 сылларга СӨ вице-бэрэсидьиэнэ:

— Семен Васильевиһы өрөспүүбүлүкэҕэ биир биллэр-көстөр улахан салайааччы, судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэл быһыытынан билинэбит. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуустар сайдыыларыгар бэйэтин быһаччы тус кылаатын киллэрбит улахан дьоҕурдаах салайааччы диэн бэлиэтээн туран, 85 сааһын туолбутунан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Киниэхэ уонна кини дьиэ кэргэнигэр бары үчүгэйи, 100 сааһыгар диэри этэҥҥэ чэгиэн сылдьарыгар баҕарабын.