Олоҥхо – саха итэҕэлин, кутун-сүрүн илдьэ сылдьар сүдү айымньы

«Нам предстоит провести огромную работу по глубокому, научному раскрытию общечеловеческого потенциала ценностей Олонхо, тогда расширятся горизонты понимания вклада народа саха в мировую культуру».

В.Н. Иванов

Урут академик, история билимин доктора, профессор, РФ уонна СӨ билимин үтүөлээх диэйэтэлэ Василий Николаевич Иванову көрдөхпүнэ, 1986 сыллаахха устудьуоннар айдааннарын туһанан, саха ыччатын национализмҥа буруйдуу сатыыр дьону утары саха эдэр интеллигенциятын туруулаһан туран көмүскэспит дьоннортон биирдэстэрэ диэн олус ытыктыы саныырым. Ол да буоллар, эмиэ урут диирбэр тиийэбин, баары баарынан эттэххэ, кини төрүттээбит Олоҥхо институтун билимин салаатыгар учуонай истиэпэнэ суох, олох да эдэркээн киһи салайарын сонньуйан уонна дьиибэргээн ылбыт түгэннээхпин. Василий Николаевич саха ыччатыгар эрэлэ улаханын, билим эйгэтигэр кинилэр тэлбит суолларын салгыаҕар, ону ааһан киэҥ аартыктары арыйыаҕар итэҕэлэ баһырхайын билигин кэлэн сөҕөбүн уонна кини ончу сыыстарбатах эбит диибин.

В.Н. Иванов Олоҥхо институтун төрүттээбитэ быйыл 15 сыла буолла. Онтон үөһэ ахтан аһарбыт эдэркээн киһим Р.Н. Анисимов билигин тыл билимин хандьыдаата, Олоҥхо институтун дириэктэрэ, үөрэтэн-такайан таһаарбыт салайааччытын итэҕэлин өрө тутан толоро, киэҥ далааһыннаах үлэни ыыта сылдьар. Мантан салгыы кинини кытта сэһэргэһиибитин эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын.

***

-Руслан Николаевич, быйыл Олоҥхо ЮНЕСКО сэдиэбирэ буолбута 20 сыла, Олоҥхо институтун маҥнайгы дириэктэрэ В.Н. Иванов төрөөбүтэ 90 сыла уонна Олоҥхо института төрүттэммитэ 15 сыла буолла. Олоҥхону чинчийэр салаа Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтугар баарын үрдүнэн Олоҥхо института баар буолуохтаах диэн өй-санаа адьас эрдэ үөскээтэҕэ. Кэпсэтиибитин онтон саҕалыахха. 

— Ааспыт үйэ 90-с сылларыттан учуонайдар уонна бар дьоммут олоҥхо курдук саха норуотун өйө-санаата түмүллүбүт сүдү көстүүтүн, барҕа баайын үөрэтэр Олоҥхо института баар буолуохтаах диэн эрдэттэн этэллэр этэ. Олортон биир биһиги ытыктыыр киһибит академик, тыл үөрэхтээҕэ П.А. Слепцов итинник этэн турар. Олоҥхо киһи аймах өркөн өйүнэн айбыт уһулуччулаах айымньыта буолбутун кэннэ бу ыллыктаах санаа олоххо киириэхтээҕэ чопчу көстүбүтэ. Ол курдук 2006 сыллаахха Саха сиригэр ЮНЕСКО генеральнай дириэктэрэ Коитиро Мацуура кэлэ сылдьыбыта.

Кини Саха сирин дьонун-сэргэтин кытта көрсүһүүтүгэр история билимин дуоктара, профессор, Арассыыйа билимин үтүөлээх диэйэтэлэ Василий Николаевич Иванов маннык этэн турар: «Олоҥхону чинчийэр аан дойдутааҕы билим киинэ баар буолуохтаах. Бу киин чопчу олоҥхону хомуйуунан, чинчийиинэн, тарҕатыынан, тылбааһынан дьарыктаныахтаах».

2010 сыллаахха В.Н. Иванов Олоҥхо институтун ХИФУ оччотооҕу ректора Е.И. Михайлова өйөбүлүнэн тэрийбитэ. Василий Николаевич бу институту тэрийэн баран, эдэр дьоннору муспута. Ол курдук кини «олоҥхону таптыыр эдэр ыччаты хомуйдум» диэн наһаа үөрэр этэ. Институппут дьоҕус – 14 киһилээх. Тэриллэрбит саҕана Василий Николаевич биһиэхэ институт хайысхаларын чопчулаабыта.

Биир улахан хайысхатынан олоҥхо хаһан, ханна төрүттэммитин быһаарарга институт үлэлиэхтээх диэн эппитинэн салайтаран үлэлээн-хамнаан кэллибит. ГЧИ Учуонай Сэбиэтигэр олоҥхо төрүттэммитэ 1250 сылын бэлиэтээн тураллар. Бу датаны илиҥҥи түүрдэр каганаттара сууллубутун кэннэ, сахалар өбүгэлэрэ арахсан барбыт буолуохтарын сөп диэн ылбыттара. Ол гынан баран,  фолклористар И.В. Пухов, Г.У. Эргис уонна биллиилээх тюрколог Н.К. Антонов олоҥхо ити үйэ инниттэн баар буолбут буолуон сөп диэн сабаҕалаан суруйан тураллар.

— Биллэр эпосовед, профессор В.В. Илларионов олоҥхону бүлүүлүү, киин улуустардыы уонна хотулуу толоруу үгэһин бэлиэтиир. Ол эрээри араас күрэстэргэ олоҥхону толорооччулар олоҥхо персонажтарын матыыбын биир халыыбынан толороллоро баар суол. Бу кыһалҕаны суох гынаары эһиги институккут урукку олоҥхоһуттар толорон хаалларбыт ырыаларын-тойуктарын, кинилэр тустарынан чахчылаах сибидиэнньэлэри киллэрэн, «Ноо!» диэн мобильнай сыһыарыыны таһааран, баҕалаах дьон үөрэнэллэригэр кыах биэрбиккитин билэбин. Бу сыһыарыы төһө тарҕанна, дьон төһө туһанар эбиттэрий?

— Василий Николаевич биһиэхэ мэлдьи: «Эһиги норуокка чугас буолуохтааххыт, норуоту кытта бииргэ үлэлиэхтээххит уонна үлэлиир үлэҕит норуокка ананыахтаах. Биһиги суруйууларбытыттан хас биирдии саха ыала туох туһаны ылыахтааҕын толкуйдаан тураҥҥыт үлэлиэхтээххит», — диир этэ. Ол иһин цифровой технологияны туһанан, хас да бырайыагы олохтоотубут.

Биһиги биир үлэбит хайысхата – аныгы кэм олоҥхоһуттара диэн кимнээҕин уонна былыргы олоҥхоһуттартан кинилэр туох уратылаахтарын үөрэтии-чинчийии. Биллэн турар, былыр бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн, олоҥхоһут буолаллар. Оннук көстүү ХХ-с үйэ ортотуттан сүтэн барбыта. Ол иһин олоҥхону толоруу курдук сүдү ускуустубабыт сүтэн эрэрин иһин дьаархананнар, ЮНЕСКО испииһэгэр туруулаһан киллэрдэхтэрэ дии. Билигин фестивалларга, күрэхтэһиилэргэ кыттар олоҥхоһуттар, олоҥхону толорооччулар ыллыыр-туойар матыыптара барыта биир халыыпка барда. Оттон былыргы олоҥхоһуттар толорууларын устуутун ылан иһиттэххэ, олоҥхо персонажтарын тойуктарын матыыба бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспат уонна олус баай.

Аны П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун 1968 сыллаахха Г.Г. Колесов толорбута «Мелодия» фирма грампластинкатыгар хаачыстыбалаахтык уһуллан уонна кини толоруута араадьыйаҕа үгүстүк тахсан, дьон ону истэн, олоҥхону толорор буолбуттара кистэл буолбатах. Биһиги учуонайдарбыт В.В. Илларионов, П.Н. Дмитриев, С.Д. Мухоплева урут олоҥхоһуттар толорууларын элбэҕи устан тураллар. Олору хомуйан, наардаан, цифровой оҥороммут, «Ноо!» диэн мобильнай сыһыарыы таһаардыбыт. Бу сыһыарыыны билигин олоҥхону толорор ыччаттар туһана сылдьаллар уонна этэллэр: «Наһаа үчүгэй сыһыарыыны оҥорбуккут. Холобура, мин, киин улуус олоҥхотун толорооччута, бүлүүлүү толоро сылдьар буолан, олоҥхолуур үгэһи кэһэр эбиппин. Биллэн турар, былыргы уонна улаханнык тарҕамматах тойуктары тута ылынарга ыарахан. Онон истэн үөрэнэргэ эмиэ үөрүйэх ирдэнэр эбит», — диэн санааларын аһаҕастык үллэстэллэриттэн үөрэбит.

Форумнарга сырыттахпытына, учууталлар, төрөппүттэр уонна оҕолор: «Олоҥхону ааҕарга наһаа ыарахан, өйдөммөт тыла олус элбэх. Ону чэпчэтэр туох эмит техническэй быһаарыы баара буоллар», — диэн этээччилэр. Бу кыһалҕаны быһаараары уонна чэпчэтээри

«Читаю, слушаю, изучаю олонхо» диэн эмиэ улахан мобильнай сыһыарыы оҥорбуппут. Билигин дьон-сэргэ бу сыһыарыыны сөбүлээн туһанар.

«Олоҥхо диктана» акцияны бастаан ыытарбытыгар Саха сиригэр 12 тыһыынча курдук киһи нууччалыы-сахалыы тылынан диктант суруйбута. Билигин национальнай бибилэтиэкэ бу эстафетаны ылан, сыл аайы ыытарга былааныгар киллэрдэ.

Маны таһынан култуура үлэһиттэригэр уонна оскуола учууталларыгар олоҥхо туһунан билиини тарҕатарга, чиҥэтэргэ, кэҥэтэргэ анаан, идэни үрдэтэр курстары ыытабыт.

— Эһиги институккут Олоҥхо энциклопедиятын оҥоро сылдьар. Энциклопедияны таһаарыы, биллэн турар, судургута суох, 1-2 эрэ сыллаах үлэ буолбатах, туһунан быраабылалардаах буоллаҕа. Бу үлэ туһунан сырдата түс эрэ. 

— Василий Николаевич саамай баҕарбыт баҕата  уонна олохтообут биир улахан идеята «Олоҥхо энциклопедията» бырайыак буолар. 2015 сыллаахха Василий Николаевичтыын үлэлиирбитигэр Арассыыйа гранын ыламмыт, 700 сирэйдээх энциклопедия бастакы харатын оҥорбуппут. Бу үлэ 10 сыл сыппыта. Кэлиҥҥи сылларга биһиги Бырабыыталыстыбабыт, чуолаан С.В. Местников, А.Н. Жирков уонна култуура министиэристибэтин өйөбүлүнэн, бу бырайыакпыт сөргүтүлүннэ. Урут 1 томнаах «Олоҥхо энциклопедията» оҥоһулла сылдьыбыт эбит буоллаҕына, билигин матырыйаалбыт 5 төгүл элбээтэ.

Бу манна үлэлиирбитигэр кэккэ ыарахаттары көрсүбүппүт. Ол курдук олоҥхоһуттарбыт сибидиэнньэлэрэ бутуурдаах соҕуһа. Ол ону көрдөөн булар, чопчулуур үлэни ыыттыбыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ «олоҥхоһуттар аймахтарын көрдүүбүт» диэн ыҥырыы биллэрбиппитигэр олус үгүс олоҥхоһуттар ыччаттара, аймахтара кэлэннэр, олус үгүс матырыйаалы биэрэннэр, чопчулааннар, биһиги билигин кинилэргэ махталбыт муҥура суох.

Аны Национальнай архыыпка үлэлээн, олоҥхоһуттар миэтирикэлэрин буллубут, төрөөбүт сылларын чопчулаатыбыт. Маны сэргэ Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун архыыбыгар баар олоҥхоһуттар анкеталарын дуогабардаһан ыламмыт, сэрии иннинэ уонна кэннинэ хомуллубут матырыйааллары барытын киллэрэн олоробут. Онон быйыл олоҥхоһуттары сырдатар «Олоҥхо энциклопедиятын» 1 томун бэчээккэ биэрэбит; 2 томҥа олоҥхо сюжеттарын туспа таһаарыахтаахпыт; 3 томҥа олоҥхо персонажтарын; 4 томҥа ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаҕа көстүүтүн, тыйаатырга туруутун, Олоҥхо ыһыахтарын, Олоҥхо күннэрин, Олоҥхо ассоциациятын үлэтин уонна олоҥхону хомуйбут фольклористары, кыраайы үөрэтээччилэри, этнопедагогтары уо.д.а. сырдатыахпыт; 5 томҥа олоҥхону чинчийии билиҥҥи таһымынан туох саҥа арыйыылар оҥоһуллубуттарынан универсальнай уонна уникальнай өрүттэрин көрдөрүөхпүт. Бу олус   эппиэтинэстээх үлэ, тоҕо диэтэххинэ, ГОСТ стандарт быраабылатын быһыытынан бу үлэ 50 сыл устата туһаныллар буолуохтаах. Салгыы национальнай бибилэтиэкэни кытта үлэлэһэммит, биэс том барыта тахсыбытын кэннэ, электроннай көрүҥүн оҥорорго сөбүлэҥ түһэрсиэхтээхпит. «Олоҥхо энциклопедиятын» электроннай көрүҥэ оҥоһулуннаҕына, ким баҕарар хантан баҕарар киирэн, бу энциклопедияны кытта билсиэн сөп. Уонна онтон туох эмит саҥа арыйыылар оҥоһулуннахтарына, туох эмит чопчулааһыннар буоллахтарына, көннөрүүлэр киирэ туруохтара. Онон бу үлэбит норуокка чахчы туһалаах уонна инникитин кэскиллээх бырайыахпыт буолар.

-Scopus диэн билим саамай улахан базатыгар эһиги таһаарар «Эпосоведение» сурунаалгыт киирэн, 1 квартиль диэн таһымҥа таҕыста. Бу эдэр тэрилтэҕэ олус улахан ситиһии, ыытар үлэҕит хайысхата кэскиллээҕин, инникилээҕин туоһута буолар. Руслан Николаевич, бу сурунаалы таһаарыы туһунан санаа хаһан үөскээбитин кэпсээ эрэ.

— Василий Николаевич көҕүлээһининэн, 2013 уонна 2015 сылларга ыыппыт Аан дойдутааҕы научнай кэмпириэнсийэлэр буолбуттара.

Манна кыттыбыт бөдөҥ учуонайдар Саха сиригэр эпоһы сырдатар сурунаал олохтонуон сөбүн уонна чопчу Олоҥхо института бу сурунаалы ылсан, улахан таһымҥа таһаарар кыахтааҕар эрэнэллэрин биллэрбиттэрэ. Онон Василий Николаевич үтүөтүнэн «Эпосоведение» сурунаалбыт 2016 сыллаахха төрүттэммитэ.

Билиҥҥи туругунан 14 араас дойдуттан уонна Арассыыйа 12 эрэгийиэниттэн эпосоведтар үлэлэрин биһиги сурунаалбытыгар бэчээттэтэллэр. Сибиир түүрдэриттэн саҕалаан, Америкаҕа, Африкаҕа, Кытайга, Латинскай Америкаҕа олорор учуонайдарбыт үлэлэрин аангылыйа, нуучча тылынан бэчээттиибит. Сүрүн эрэдээктэринэн В.Н. Иванов үлэлээбитэ, оттон билигин мин кини үлэтин салҕааммын, бу сурунаалы сайыннара сылдьабыт. 2012-19 сс. сурунаалбыт Арассыыйа билимин уонна үрдүк үөрэҕин министиэристибэтин иһинэн аттестациялыыр хамыыһыйа испииһэгэр киирэн турар. Ол аата, инникитин билим хандьыдааттара, доктордара буолар учуонайдар биһиги сурунаалбытыгар бэчээттэннэхтэринэ, ол кинилэр көмүскэнэллэригэр аахсыллар диэн. 2024 сыллаахха аан дойдутааҕы Scopus диэн улахан тиһиккэ киирэн, Q1 диэн таһымы ыллыбыт. Бу таһымҥа саамай элитнэй сурунааллар киирэллэр. Кэлиҥҥи кэмҥэ олоҥхоҕо олус үчүгэй ыстатыйалар суруллар буоллулар.

Олоҥхо институтун таһынан биһиги университеппыт араас салааларыттан, Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтуттан олоҥхону чинчийиилэрэ олус кэҥээтэ диэн сыаналыыбын. Холобур, саха дьоно сэбиэскэй былаас кэмигэр, 90-с сылларга үлэлээбит учуонайдарбыт билиилэринэн олорбут эбит буоллахпытына, билигин олус элбэх олоҥхону үөрэтэр саҥа арыйыылар оҥоһулуннулар. Онон баҕалаах дьон, учууталлар, култуура үлэһиттэрэ бу сурунаалы куйаар ситиминэн көрөн, барытын билсиэхтэрин сөп.

Институппутугар цифровой архыыптаахпыт. Ол онно институппут туох баар бэчээттээн таһаарбыт  кинигэлэрэ, хомууруннньуктара, үлэлэрэ барыта баар. Онно киирэн туһаныаххытын сөп. Уопсайынан, дьон туһанара көстөр эбит. Кэмпириэнсийэлэргэ, форумнарга сырыттахпытына, учууталлар, култуура үлэһиттэрэ дакылааттарын быдан үрдүк таһымнаахтык оҥорор буоллулар диэн олус үөрэбит. Тоҕо диэтэххэ, биһиги үлэлэрбитин холобурдууллара саҥа таһымҥа тахсан иһэрбитин бэлиэтиир.

— Руслан Николаевич, эһиги институккутугар улуустар анаан-минээн тахсан, фольклор экспедициятын ыыттараллар, фольклордарын кинигэтин сакаастаан таһаартараллар. Уопсайынан, төһө улууска сырыттыгыт, архыыпкытын төһө байыттыгыт?

— 2011 сылтан саҕалаан 17 фольклорнай экспедицияны тэрийдибит. Барыта 21 улууһу кэрийэн, 700 тахса ытык кырдьаҕаһы устан, ботуччу матырыйаалы архыыппытыгар уган турабыт. Кэлиҥҥи кэмҥэ улуустар интэриэстэрэ улаатан, олоҥхоһуттарын, фольклордарын  уһултараары көрдөһөллөр, сакаас оҥороллор. Ол түмүгүнэн «Кэбээйи фольклора», «Амма фольклора», «Өлүөхүмэ сахаларын фольклора» уонна «Өймөкөөн номоҕо» диэн олус үчүгэй кинигэлэр бэчээттэнэн таҕыстылар. «Үөһээ Бүлүү фольклора» диэн биир саамай улахан кинигэбит нууччалыы тылбаастанан, икки томнаах дьоһун үлэ бэлэмнэнэ сылдьар.

— Олоҥхо ыһыахтарын билим-мэтэдиичэскэй кэмпириэнсийэлэрин сыллата ыытан кэллигит. Ол түмүгүнэн көрдөххө, Олоҥхо ыһыахтара ыытыллыбыт улуустарыгар туох өй-санаа уларыйыыта, сайдыыта көстөр эбитий?

— Василий Николаевич быһаччы сорудаҕынан үлэлээммит Олоҥхо ыһыахтарын билим-мэтэдиичэскэй кэмпириэнсийэлэрин оҥоробут. Ол иннинэ туһааннаах улууска тиийэн, фольклор матырыйаалын хомуйабыт. Дьэ, ол кэнниттэн улахан кэмпириэнсийэлэри, форумнары тэрийэбит.

Суруллубут 150 олоҥхо тылыгар-өһүгэр үлэлээтим эрээри, эдэр буолан, билбэтим олус элбэх. Хас олоҥхону аахтаҕым аайы өбүгэ үйэлээх билиитэ олус элбэҕиттэн сөҕөбүн. Ол курдук соторутааҕыта Чурапчы олоҥхоһута А.Н. Кривошапкин «Хара дьоруо аттаах Хара Ньургун бухатыыр» олоҥхотун ааҕа олороммун бэйэбэр биир улахан арыйыы оҥордум. Бу олоҥхоҕо Хара Ньургун бухатыыр өстөөҕүн кыайан-хотон баран, дэлбиргэ ыйыыр сиэри-туому толорор тойуга баар, олус кэрэ тыллардаах тойук. Итини буламмын мин наһаа сэҥээрдим. Уонна сырыы аайы олоҥхоҕо умнуллубут олус да элбэх диэн түмүккэ кэлэбин.

Олоҥхо ыһыахтара билигин технология буолла. Олоҥхо ыһыахтарынан урбаан эйгэтэ олус сайынна диибин. Саха таҥаһын тигии, иһит-хомуос, тимир, көмүс оҥоһуктар… Холобура, Алдан култууратын управлениетын начаалынньыга А.Л. Помалейко: «Алдаҥҥа ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын кэнниттэн биһиэхэ, омугуттан тутулуга суох, хас биирдии ыалга саха иһитэ баар буолла. Саха иһитигэр интэриэс улаатта. Аны Олоҥхо ыһыаҕын эрэ кэнниттэн биһиги Саха сирин сорҕото, бу дойду олохтоохторо буоларбытын, дьэ, өйдөөтүбүт», — диир. Алдан ыһыаҕын биир улахан уратытынан, ситиһиитинэн олохтоох төрүт омуктар кыттыылара, алгыс бастакы түһүмэҕэр бэйэлэрин төрөөбүт тылларынан алгыыллара, көҥүл биэрэллэрэ, кинилэр ырыалара-тойуктара, ньимҥакааннара, үйэлээх төрүт өйдөбүллэрэ көстүбүтэ буолар. Хатыыстыыр эбэҥкилэрэ бэйэлэрэ миэхэ этэн тураллар: «Бу ыһыах кэннэ биһиги оҕолорбут туттардыын-хаптардыын уларыйдылар, сүнньүлэрэ кытта көннө, биһиги онтон наһаа үөрдүбүт. Бу ыһыах сахалар эрэ киэннэрэ буолуо дии санаабыппыт, ону биһиэхэ, эбэҥкилэргэ, эмиэ болҕомто ууруллубутугар наһаа үөрдүбүт. Ытык кырдьаҕастарбыт күөх экраҥҥа ыһыаҕы көрөн ытаабыттар этэ. Биһигини, дьэ, ыһыахха ааппытын улаханнык ааттаатылар, баарбытын биллэрдилэр», — диэн. Онон ити барыта өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар олоҥхо, ыһыах, төрөөбүт тылы хараанныырга ыытыллар үлэлэр түмүктэрэ диибин. Мин биир санаалааҕым, Олоҥхо ассоциациятын президенэ  Ф.В. Шишигина: «Бу билигин былдьаһыктаах кэмҥэ, быыһык кэмҥэ туттан-хаптан хаалбатахпытына барыта умнуллан, сүтэн-симэлийэн хаалыаҕа. Ол иһин улахан эппиэтинэс», — диэн куруук этэр. Мин ону олох өйүүбүн.

— Олоҥхобут билим киэҥ эйгэтигэр тахсарыгар, биллэн турар, тылбаас буолар. Тылбаас көмөтүнэн хардарыта тыл баайын, этимологиятын, уруулуу омуктары кытта туох ситимниирин чинчийэргэ киэҥ аартык арыллар буоллаҕа. Руслан Николаевич, бу үлэҕит хайысхатын туһунан кэпсии түс эрэ.

— Сиэрдээх ыйытыыны биэрдиҥ. Кырдьык, биһиги биир улахан хайысхабытынан олоҥхо тиэкистэрин атын омук тылларыгар тылбаастааһын буолар. Ол курдук 2013 сыллаахха П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун омук тылларын институтун кытта А.А. Находкина салайааччылаах бөлөх аангылыйа тылыгар тылбаастаан, Лондон куоракка сүрэхтээн, тарҕатан тураллар. Олоҥхо нуучча тылынан тылбаастаныахтаах диэн олох улахан хайысхалаах этибит. Е.С. Сидоров хас даҕаны олоҥхону тылбаастаабыта. Ол курдук И.И. Бурнашев-Тоҥ Суорун «Сылгы уола Дыырай бухатыыр», Н.Г. Тагров «Омуннаах-төлөннөөх Уол Эр Соҕотох» олоҥхолорун тылбаастаан, В.В. Илларионовы кытта биһиги институппут нөҥүө бэчээттэтэн тураллар. П.П. Ядрихинскай-Бэдьээлэ «Дьырыбына Дьырылыатта» олоҥхотун Т.И. Петрова устудьуоттарын кытта эмиэ олус үрдүк таһымнаахтык тылбаастаабыта кинигэ буолан тарҕаммыта. Кэлиҥҥи сылларга биһиэхэ саха тылын, литературатын уонна национальнай култууратын үөрэтэр институт доцена И.В. Собакина устудьуоннарын салайан, Чээбий «Ала Булкун» олоҥхотун, Н.С. Александров-Ынта Никиитэ «Көр Буурай» олоҥхотун тылбаастаабыттара кинигэ буолан тахсыбыттара. Биир дьоһун ситиһиибитинэн Өймөкөөн олоҥхоһута М.Ф. Аммосов «Дугуйа Бөҕө» олоҥхотун А.Е. Шапошникова тылбаастаабыта буолар. Аита Ефимовна курдук биллиилээх тылбаасчыты кытта үлэлээбиппититтэн биһиги дьоллоохпут.

Уопсайа 150 олоҥхо баар диир буоллахпытына, онтон 16 эрэ тылбаастанна. Онон тылбаас үлэтигэр салгыы болҕомто ууруохпутун олус баҕарабыт. А.Н. Жирков көҕүлээһининэн ыытылла турар бырайыагы биһиги олус биһириибит. Ол курдук «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону уруулуу омуктарбыт бэйэлэрин тылларыгар тылбаастыыллар, оттон биһиги кинилэр эпостарын сахалыы саҥардабыт. Бу кэскиллээх уонна норуоттар доҕордоһууларын өрө тутар бырайыак диэммин үрдүктүк сыаналыыбын уонна бу үлэ салгыы бара туруо диэн эрэнэбин.

— Олоҥхону өссө дириҥник үөрэтиигэ атын исписэлиистэр көмөлөрө эмиэ ирдэнэрин эн мэлдьи этэҕин. Руслан Николаевич, бу боппуруоска санааҕын, баһаалыста, үллэһин эрэ.

— Олоҥхоҕо киһи аймах  муҥурун булларбат байҕал кэриэтэ универсальнай билиитэ харалла сытар диэххэ сөп. Онон институппут кэлин улаатан, элбэх исписэлиистэр үлэлээтэхтэринэ эрэ ааспыт үйэ 90-с сылларын курдук араас өттүттэн үөрэтии, чинчийии туох эрэ үтүө түмүктэри аҕалыа диэн сыаналыыбын. Олоҥхону саха норуота эрэ буолбакка атын омуктар эмиэ туһаныахтаахтар. Билигин роботизация, искусственнай интеллект курдук улахан технологическай сайдыы бара турар. Бу сайдыы духуобунаһа суох буолара сатаммат. Ис кутун оҥорор биллэн турар олоҥхо диибин. Тоҕо диэтэххэ,  олоҥхо – саха итэҕэлин, кутун-сүрүн илдьэ сылдьар сүдү айымньы.

— Күн бүгүн Олоҥхо институтун дириэктэрэ буолан олорон, 15 сыл устата көмүс көлөһүҥҥүтүн тохпут үлэҕитигэр туох түмүктэри оҥоруоҥ этэй?

— 15 сылбыт түмүгүнэн көрөр буоллахха, кыра кэм иһигэр улахан үлэлэр оҥоһулуннулар диэхпин сөп. Бу билигин институппут ханнык таһымҥа таҕыста, салгыы ханнык хайысхалары сайыннарабытый, учуонайдар быһыыларынан хайдах сайдабытый, тугу билиэхпитин-көрүөхпүтүн сөбүй диэн толкуйга олоробут. Ол оҥоһулла илигинэ саҥа саҕахтары буларга ыарахан буолуо дии саныыбын. Үүнэр көлүөнэҕэ анаан, олоҥхо туһунан билиини үөрэтэн, чинчийэн иһиэхтээхпит. Ол билии кэҥээн, сайдан, үүнэр көлүөнэбит саха буоларынан киэн туттуон, ийэ тылларын умнубакка, төрүт култуураларын өрө тутар дьон буолуохтарын баҕарабын. Ол туһугар бары биир санаанан салайтаран, сомоҕолоһон үлэлиэҕиҥ диэн ыҥырабын.

— Руслан Николаевич, истиҥ сэһэргэһииҥ иһин махтанабын. Ыытар үлэҕит кэскилэ кэҥии, сиэги маҥан аартыга арылла турдун!

— Махтал!

Майя ВЛАСЬЕВА