Олоҥхо тыйаатырын 15 сыллаах өрөгөйө «Хардааччы Бэргэн» олоҥхонон бэлиэтэннэ

Олоҥхо тыйаатыра төрүттэммитэ 15 сылын бэлиэтээн, тыйаатыр кулун тутар 17 уонна 19 күннэригэр Андрей Титаров «Хардааччы Бэргэн» үс үйэлээх олоҥхотун туруорда.Бу күн Саха тыйаатырын дьиэтигэр Олоҥхо тыйаатырын 15 сыллаах үлэтин, ситиһиилэрин кэпсиир «Олоҥхо тыйаатырыгар айан» диэн киэҥ хабааннаах быыстапканы кэлбит дьон сэргии көрдө. Онтон Олоҥхо саалатыгар киирэн олоҥхоһут Валентин Исаков толоруутун иһиттилэр.

«Хардааччы Бэргэн» олоҥхо-испэктээк саҕаланыан иннинэ сыанаҕа уус-уран салайааччы, испэктээк ааптара Андрей Борисов, Олоҥхо тыйаатырын дириэктэрэ Мария Турантаева, Олоҥхо тыйаатырын бастакы артыыската Степанида Борисова уо.д.а. эҕэрдэлии таҕыстылар.
Андрей Саввич бу олоҥхону суруйбут Андрей Титаров Ил Дархан Айсен Николаев эһэтэ буоларын, Үөһээ Бүлүүгэ Олоҥхо дьиэтэ үөрүүлээх аһыллыытыгар аан бастаан көрдөрүллэн, биир дойдулаахтарын улахан биһирэбилин ылбытын бэлиэтээн эттэ.
«15 сыл тухары хайдахтаах курдук өрөгөйдөөх түгэннэр буолан ааспыттарыттан бэйэм да соһуйдум. Олоҥхо тыйаатыра 35 испэктээги туруорда. Биһиги аан дойду 9 дойдутугар гостуруоллаатыбыт -– көрөөччүлэр испэктээкиллэрбитин биһирээбиттэрэ, гостуруоллар ситиһиилээхтик ааспыттара. Тоҕо диэтэххэ, саха эпоһа -– Олоҥхо киһи аймах тылынан уонна материальнайа суох култуурунай нэһилиэстибэтинэн буолар. Ол да иһин, биһиэхэ туран эрэ таһыналлар.
Олоҥхо тыйаатыра өрөспүүбүлүкэ иһигэр эмиэ элбэхтик гостуруоллуур. Саха көрөөччүтэ хайаан да «Ноо»» диэн сэҥээрэр, өрө көтөҕүллэр тылын умнубат. Биһиги саха норуотун олоҥхоһуттарыгар  олоҥхону күн бүгүҥҥэ диэри  харыстаан илдьэ кэлбиттэригэр сүгүрүйэбит, биһиги иннибитинэ Олоҥхо тыйаатырын олохтообуттарыгар махтанабыт. Манна даҕатан эттэххэ, Саха тыйаатырын бастакы испэктээгинэн 1906 сыллаахха туруоруллубут «Бэриэт Бэргэн» олоҥхо буолар», -– диэн эҕэрдэлээн туран, 2025 сыл саҥатыгар Дьокуускайга  Эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинэ аһылларыгар көрөөччүлэрин хайыы үйэ ыҥырда.

ххх

«Хардааччы Бэргэн» олоҥхо-испэктээк «Олоҥхо этно-рок» истиилинэн туруоруллубут. Сүрүн дьоруой -– рок-муусукаан кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын билиэн-көрүөн баҕаран, олоҥхо эйгэтигэр киирэр.
«Үөһэттэн үөдүйэн түспүтэ, аллараттан адаҕыйан тахсыбыта биллибэт, аатын-суолун, сураҕын истибэтэх, уһаты уҥуохтаах уола хаан киһи киһи кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын илэ бааччы билбэтиттэн, ынчык ырыатын, муҥ тойугун туойбута быданнаата. Кини бэйэлээх иэрийэ энэлгэнин истэн, үс дойду силбээһинэ буолбут Локуомай Луук мас иччитэ илэ таҕыста»…
«Ноо!» Дьэ, көрөөччү сахалыы, нууччалыы уонна английскай тылынан бэчээттэммит олоҥхо омуннаах олоҕор умсугуйан барда…

Олоҥхо испэктээги көрбүт суруйааччылар санаалара:

Валентина СЕМЕНОВА:
— Бу өрөбүлгэ Олоҥхо тыйаатырын туруоруутугар «Хардааччы Бэргэн” испэктээккэ сылдьан, олус улахан дуоһуйууну, астыныыны ыллым. Өтөрүнэн буолбатах өрө көтөҕүллүүгэ уйдаран, санаабын үллэстэ охсорго тиэтэйдим.
Бастатан туран, испэктээк элбэх киһи үлэтэ буолара биллэр. Тыыннаах доҕуһуолтан саҕалаан, уота-күөһэ, декорацията барыта олус табыллыбыт, ымпыгар-чымпыгар тиийэ толкуйдаммыт, сыана кыаҕа толору туһаныллыбыт. Былыргылыы, дьиэ-уот ис бараана, айылҕа көстүүтэ диэн суох, оонньуу барыта кирилиэс курдук үрдээн тахсар икки подиумҥа буолла. Сыана ортотугар эмиэ да сир шара, эмиэ да Уот кудулу байҕал буолан ылар кыра үрдэл баар. Эмиэ да аныгылыы, эмиэ да олоҥхолуу моһуоннаах таҥастарын-саптарын эриэккэһин туһунан этэ да барбаккын, бэл, Абааһыбыт кыыһын таҥаһа үс төгүл уларыйда.
Олоҥхо тыйаатырын хас саҥа испэктээгин көрдөҕүм аайы артыыстар балет артыыһын курдук имигэстэрин, кынаттаах кэриэтэ чэпчэкитик көтө-дайа сылдьалларын сөҕөбүн-махтайабын. Итиннэ өссө хамсаныыны, үҥкүүнү кытары тэҥҥэ ыллыахха-туойуохха наада эбээт! Сүрүн оруолу уһулуччу талааннаах, оҕо эрдэҕиттэн олоҥхону толорооччу быһыытынан киэҥник биллибит Гаврил Мэҥкээрэп толордо. Кини ханнык да оруолу толорбутун иһин, оруолугар хара бастакыттан сыһыаннаах (органичнай), итэҕэтиилээх. Бу сырыыга артыыс үгэс буолбут, тоҥ маһы тоҕута тыытар күүстээх-уохтаах бухатыыры буолбакка, уустук быһыыга-майгыга түбэспит саха судургу киһитин иэйиитин, дьайыытын көрдөрдө дии санаатым. Кини Кугас Хаан атын тыйаатыр саамай имигэс артыыһа Дмитрий Хойутаанап олус бэркэ биэрдэ. Долгуннурар аһын сиэл курдук санныгар ыһан, ат курдук кистии-кистии, ойон-тэбэн бардаҕына, киһи кинини кытары тэҥҥэ туран эккирэһиэх курдук. Кини оруолун тылынан буолбакка, аҥардас иҥэрсийиинэн, туттуутунан-хаптыытынан чаҕылхайдык арыйда. Хас биирдии оруолун иҥэн-тоҥон, кыайа-хото арыйар Анастасия Алексеева Абааһы кыыһын бу да сырыыга ис-иһиттэн бугуһуйан, экспрессивнэйдик оонньоото. Олоҥхо-испэктээк биир чыпчаал түгэнинэн туохтан да куттаммат-чаҕыйбат Абааһы кыыһа сыана үрдүнэн көтө сылдьыыта буолла. Көрөөччүлэр бары да кылгас кэмҥэ циркэҕэ олорор курдук сананан, долгуйан ыллыбыт быһыылаах.
Чахчы да, тыйаатырга кыра оруол диэн суоҕун бүгүн киэһэ артыыстарбыт бигэргэттилэр. Ол курдук, кылгас кэмҥэ киирэн эрэ тахсыбыт илдьит этэр Сорук Боллур испэктээккэ хара маҥнайгыттан ураты тыыны киллэрдэ, оттон Абааһы кыыһын Ыта араастаан туттан-хаптан, хотунун уобараһы ситэрэн-хоторон биэрдэ. Кинилэр олоҥхо омунун, көрүн-көрүдьүөһүн араас көрүдьүөстээх кырааскаларынан байытан, тупсаран киэргэттилэр.
Ханнык баҕарар олоҥхоҕо курдук, «Хардааччы Бэргэн» олоҥхо биһиги, сахалар, ханнык да абааһы күүһүгэр бэриммэт күүстээх санаалаах омук буоларбытын бигэргэтэр. Олоҥхо сүрүн санаата — хараҥа күүс хайаан да кыайтарыахтаах, сиргэ эйэлээх, дьоллоох олох эргийиэхтээх диэн бары саха дьонун уһук мындаа санаата. Атын олоҥхолортон биир уратыта диэн Хардааччы Бэргэн уонна Туналыкаан Куо оҕолоро Орто дойдуга дьоннорун кытары бииргэ олох олорор кыахтара суох эбит, кинилэр аналлара – Үөһээ дойдуга сылдьан айыы дьонун харыстаһыы. Дьонноро ону ылынан, ытыы-соҥуу, сайыһа хаалбакка, холкутук ыыталлара билиҥҥи олох кыһалҕатын ханан эрэ таарыйар буолуон сөп.
Испэктээк тухары саҥаттан-саҥа ураты уонна дьикти көстүү утуу-субуу солбуһан истэ. Бэл, кыра оҕолор, сахалыы билбэт омук дьоно умсугуйан, сэҥээрэн, кэрэхсээн көрдүлэр.
Олоҥхо бүтүүтэ көрөөччүлэри кытары бииргэ сүһүөхпэр туран, үчүгэйэ, кэрэтэ бэрдиттэн саҥабыттан матан, күөмэйбин хомуок бүөлүү түһэн, «биис, браво” да диэн хаһыытыыр кыаҕа суох ытыспын таһына турдум. Ол туран эрэ Олоҥхо тыйаатыра уон биэс сыл иһигэр олус да сайдыбыт, Сахабыт сирин атын омуктарга киэн тутта көрдөрөр бастыҥ баайа буолбут дии санаатым. Көрөөччүлэргэр өрүү кэрэни бэлэхтиир тыйаатырбыт, хатыламмат, ураты туруорууларгынан, сонун булумньуларгынан биһигини өссө да уһуннук үөрдэ тур, үүн-сайын, саҥа үрдэллэргэ дабайан ис!

Саргылаана НОЕВА:
— Олоҥхо тыйаатыра 10-ча олоҥхону туруоран, 9 омук сиригэр испэктээкиллэрин көрдөрөн, аҕыйах сыл иһигэр аан дойдуга саха култууратын билиһиннэрбитин, аатырдыбытын киһи сөҕөр, хайгыыр.
Артыыстар толоруулара, уот-күөс, таҥас-сап ураты үчүгэй. Оҕолорбун кытары маҥнайгы эрээккэ ытыска кэриэтэ ууран олорон дьэ, бэккэ астына-дуоһуйа көрдүбүт. Ордук Хардааччы Бэргэни толорбут Гаврил Мэнкээрэби, Хаан Кугас аты оонньообут Дмитрий Хойутаанабы сэҥээрдибит. Хаан Кугас ат биир да тылы саҥарбат персонаж эрээри, чахчы бухатыыр эрэллээх ата, аргыһа буоларын, онон олоҥхоҕо биир тутаах оруоллааҕын итэҕэттэ.
Билиэти биир ый инниттэн атыыласпыппыт. Интэриэһинэйэ диэн, биһиги сылдьар күммүтүгэр оҕолор суох этилэр, биир эрэ оҕо баар быһыылааҕа. Дьон олоҥхоҕо оҕолорбун илдьэ сылдьарбын истэн: «Тэһийэн көрөллөр дуо?» -– диэн ыйыталлар, соһуйаллар. Оҕолорго аналлаах сахалыы адаптированнай олоҥхо испэктээгэ элбэҕэ буоллар, олус үчүгэй буолуо эбит!
Сахалыы өйдүүр, саҥарар буолан баран, аан дойдуга аатырар тыйаатырдарбыт туруорууларын көтүтэрбит табыллыбат буоллаҕа. Саха тыла оҕолорбор оннук кыаҕы биэрэриттэн астынабын, тыйаатыр нөҥүө олоҥхо, литература, тыл алыптаах эйгэтигэр ааны арыйар буоллахпыт.

Василий ГОГОЛЕВ-УЙУЛҔАН:
— Үөһээ Бүлүү ытык кырдьаҕаһа, Дархан оһуохайдьыта, сэрии бэтэрээнэ Андрей Титович Титаров «Хардааччы Бэргэн» олоҥхотун Андрей Борисов уус уран салайааччы, режиссер быһыытынан туруоруутун көрөн, дуоһуйан кэллим.
Олоҥхо тыйаатырын туруоруутунан өссө эрдэ «Кыыс Дэбилийэ» олоҥхону сөҕө көрбүттээхпин. Онно Степанида Борисова дьоһуннаахтык уобараһын арыйбыта.
Дьэ, бу кэлин көрбүт «Хардааччы Бэргэн» олоҥхо-испэктээги эмиэ саҥа харахпынан астына көрдүм. Испэктээк саҕаланыыта (экспозицията) аар саарга аатырбыт саха сирин «Чолбон» рок-бөлөҕүн, Намолий Ильин «Хаһан эрэ» диэн композициятынан доҕуһуолланан саҕаланар. Аныгы ыччаттар гитаранан ыллыы олороллор. Манна даҕатан эттэххэ, биэс муусукаан тыыннаах дьүрүскэнинэн испэктээги саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри олус үрдүк таһымнаахтык доҕуһуоллаабыттара кэрэхсэбиллээх. Урут биир ханнык эрэ туруорууга «Чолбоннор» эмиэ илэ бэйэлэринэн доҕуһуоллаан тураллар. Бу эмиэ саҥа, сэдэх, сонун сүүрээни бэркэ туттубуттар. Манна Айыы Умсуур удаҕан кыталык буолан киирэригэр Владимир Татаринов «Тохтооҥ дуу туруйалар» диэн ырыатын, Павел Семенов толоруутун муусукатыттан (проигрыһыттан) киллэрэн биэрбиттэрэ олус бэркэ дьүөрэлэһэр. Ол курдук, хас эпизод аайы араас сыаналарга муусука сөп түбэһэн иһэрэ, испэктээги күүһүрдэр. Аны сыанаҕа уруккулуу буолбакка, аныгылыы (усулуобунай) судургу киэргэтиитэ суох икки төгүрүччү сыыйа үрдээн тахсар подиум курдуктаах. Сыана ортотугар «аллара дойду» абааһыларын ордуутун аарыктаах аана арыллар, сабыллар дьиктилээх томтор буолан сытар. Сыана худуоһунньуга манна эмиэ олус бэрт аныгылыы сыана кэтэҕинээҕи көстүүнү проекторынан уларыта турара испэктээк хаамыытын арыйан, уларытан иһэр. Бутофор Петр Бояркин өр сыллаах (саха киинэтигэр да) барытыгар мындыр бутофор буолара испэктээги арылхайдык ситэрэн-хоторон биэрэр. Айыы Умсуур удаҕан, Хардааччы Бэргэн уонна Туналыкаан Куо оҕолорун, уот кыһыл кынаттаах көтөр абааһы кынаттара, киргил, Хаан Кугас ат, Тимир Лаҥкыр оҕус, олус табыллыбыттар.
Олоҥхоһут Андрей Соловьев эмиэ, Өндүрэй Тиитээрэп курдук төрөл, үрдүк уҥуохтаах, эр бэрдэ буолан биэрдэ. Чөллөркөй куолаһынан кэмиттэн кэмигэр испэктээх хаамыытын, түһүмэхтэрин сатабыллаахтык ситимнээн, киллэрэн-таһааран биэрдэ.
Дьэ, аны оруоллары толорооччулар бары олус имигэстэр, ыллаан-туойан, туттан-хаптан көрөөччүлэр куттарын тутуохтарын туттулар. Сүрүн оруолларга Хардааччы Бэргэн — Гаврил Мэнкээрэп, кини арахсыспат аргыһа, чугас доҕоро Хаан Кугас ат — Дмитрий Хойутаанап уобарастарын олус бэркэ арыйдылар. Хаан Кугас ат сиэлэ өрө илгистэн, кистээн дьириһитэрэ астыгын. Бу испэктээккэ сороҕор көрөөччүнү «мүчүк» гыннарар түгэннэр кэмиттэн кэмигэр киирэн биэрбиттэрэ сэргэхситэр. Артыыстар бары да уобарастарын олус ис-истэриттэн арыйан оонньуулларын көрөөччүлэр олус сөбүлээтилэр. Испэктээк түмүгэр Тимир Дьигистэй абааһы уола хотторон ытыы-ытыы матасыыкылын анньан орто дойдуттан барара туруорааччы-режиссер бэрт сонун ньымата буолла. Ол аата олохпут билигин аныгы да кэмҥэ, сырдык хараҥа охсуһуута бара турарын санатар. Ол гынан баран, ханнык да олоҥхоҕо Айыы күүһэ хараҥаны кыайар, барыта үтүө түмүктэнэн көрөөччү, олоҥхону истээччи сүргэтин көтөҕөр соруктаах.
Онон, бу Өндүрэй Тиитээрэп толорон хаалларбыт «Хардааччы Бэргэн» диэн олоҥхо-испэктээгэ аныгылыы тыыннаах, сэргэх туруоруулаах айымньы буолан, аан дойду көрөөччүлэрин сөхтөрүөн сөхтөрөр эбит диэн сырдык түмүккэ кэлэҕин. Олоҥхобут, сахалыы тылбыт-өспүт үрдүк сыанаттан иһиллэн, артыыс ыччаттарбыт талааннаахтык оонньоон, сахабыт тыынын уһатан, өллөйдөөн, хараанныы сылдьалларыгар махталбытын этиэхтээхпит.

ххх

Ханнык баҕарар олоҥхону, испэктээги туруорарга бүтүн хамаанда үлэлиир. Онон, артыыстары сэргэ кимнээх үлэлээн, «Хардааччы Бэргэн» олоҥхо көрөөччү сэҥээритин ылыан ылла?
Бастататан туран, музыковед, фольклорист, искусствоведение доктора Юрий Ильич Шейкин 1986 сыллаахха магнитофон лиэнтэтигэр устубутун Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын кыһалҕаларыгар институт рукописнай салаатын сүрүн үлэһитэ Лидия Рожина, фольклор уонна литература салаатын наукаҕа үлэһиттэрэ, филология наукатын хандьытааттара Анна Данилова, Надежда Оросина, Култуура уонна ускуустуба Арктикатааҕы судаарыстыбаннай институтун доцена, педагогика наукатын хандьытаата Евдокия Сергина сурукка түһэрбиттэр.
Испэктээк ааптара, туруорааччы-режиссер Андрей Борисов, режиссер -– Павел Колесов, режиссер көмөлөһөөччүтэ Венера Колесова, инсценировка ааптара -– Майя Власьева, худуоһунньук -– Михаил Егоров, көстүүм худуоһунньуга Сардаана Федотова, худуоһунньук көмөлөһөөччүтэ Валерий Саввинов, уот-күөс — Сахаян Петров, тыас-уус — Айсен Кысылбаиков, тыыннаах доҕуһуол — Вероника Лыткина, Иванида Алексеева, Прокопий Сыроватскай, Дмитрий Готовцев, Герасим Павлов. Артыыстары Степанида Борисова, Никандр Тимофеев уонна Дмитрий Иванов тойукка дьарыктаабыттар.

Бу күн Олоҥхо тыйаатырын артыыстара «СӨ култууратын туйгуна» үрдүк ааты ыллылар, кинилэри СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистири солбуйааччы Марина Силина уо.д.а. эҕэрдэлээтилэр.