Онно кэпсэтиилэр, манна кэпсэтиилэр…

Сэтинньи 11-12 күннэригэр РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыҥырыытынан Казахстан бэрэсидьиэнэ Касым Жомарт Токаев Москваҕа кэллэ.

Кириэмилгэ кэпсэтиилэр кэннилэриттэн бэрэсидьиэннэр дойдуларын сыһыаннаһыыларын кэлим стратегическай бииргэ үлэлээһиҥҥэ уонна сойуустаһыыга көһөрөр туһунан Декларацияҕа илии баттаатылар.

«Бу докумуон, саарбаҕа суох, икки өттүттэн сыһыаннаһыыларга саҥа кэми саҕалыаҕа, бэйэ-бэйэҕэ итэҕэли уонна бары хайысхаларынан ыкса бииргэ үлэлээһини бигэргэтиэҕэ», — диэн Казахстан лиидэрэ Москваҕа кэлиэн иннинэ «Российскай газетаҕа» биэрбит ыстатыйатыгар этэн турар.

Декларацияны таһынан, өрүттэр бэлиитикэ, куттал суох буолуутун, экэниэмикэ, инвестиция, култуура уонна үөрэхтээһин эйгэлэригэр бииргэ үлэлээһин туһунан бырабыыталыстыбалар уонна биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы докумуоннарга илии баттаатылар.

Трамп — “халлаан киһитэ”?

Бу иннинэ сэтинньи 6 күнүгэр Вашингтоҥҥа Дональд Трамп Киин Азия биэс судаарыстыбатын: Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Туркменистан уонна Узбекистан лиидэрдэрин кытта көрсүһүүтэ буолбута.

Кэпсэтиилэр түмүктэринэн өрүттэр сэдэх металларга, инвестицияҕа, сөмөлүөтү оҥорууга элбэх миллиардаах икки өрүттээх сөбүлэһиилэргэ илии баттаабыттара. Көрсүһүү иннинэ АХШ Кэнгириэһэ Киин Азия судаарыстыбаларыгар сыһыаннаах өссө «уота суох» сэрии саҕана ылыллыбыт сокуону көтүрэри көҕүлээбитэ. Бу сокуон көҥүл эмиграцияны мэһэйдэһэр дойдулары кытта эргиниини хааччахтыыра, ол ССРС ыһыллыбытын да кэннэ көтүрүллүбэтэҕэ. Билигин ол сокуон көрүүгэ сылдьар.

Көрсүһүү кэмигэр лиидэрдэр Аан Илиҥҥэ АХШ дьаһалтата ыытар үлэтин үрдүктүк сыаналаатылар, Казахстан бэрэсидьиэнэ Трампы “халлаан ыыппыт улуу лиидэрэ, судаарыстыбаннай диэйэтэлэ” диэн сүрэхтээтэ, оттон Узбекистан бэрэсидьиэнэ “аан дойду бэрэсидьиэнэҕин” диэтэ.

Киин Азияҕа эргиэн эридьиэстэрэ

Бу уруккуттан Арассыыйа уонна Кытай сабыдыала улахан сиригэр Трамп дьаһалтата өтөн киирэн эрэр. 2021 сыллаахха Афганистантан Эмиэрикэ сэриилэрэ тахсан барбыттарын кэннэ АХШ интэриэһэ Киин Азияҕа мөлтүү быһыытыйбыта. Ол гынан баран, бу саммит АХШ байыаннай сыалы тутуспакка, экэнэмиичэскэй өттүнэн төннөр соруктааҕын көрдөрөр.

Киин Азияҕа 80 мөл. тахса киһи олорор, бу дьон бары аһыахтарын-таҥныахтарын наада. Ол сөҕүмэр ырыынакка киирэр баҕа санаа Кытайга, Евросойууска, Арассыыйаҕа, АХШ-ка барыларыгар баар. Ол курдук, Кытай “Биир курдааһын, биир суол” бырайыагынан 10‑нан млрд. дуоллары Кытай — Кыргызстан — Узбекистан тимир суол тутуутугар укпута. Бу дойдулары кытта 2024 сыл түмүгүнэн 94,7 млрд. $ эргиэни ыыппыт. Бу сайын бэс ыйыгар Астанаҕа “Кытай — Киин Азия” саммикка аҥаардас Казахстаны кытта 24 млрд. $ суумалаах саҥа сөбүлэһиини түһэрсибитэ.

Оттон Арассыыйа бу эрэгийиэни кытта историческай, экэнэмиичэскэй, байыаннай өттүнэн сибээстээх, эргинэр суумата — 47 млрд. Алтынньыга Душанбеҕа буолбут “Арассыыйа — Киин Азия” саммикка өрүттэр стратегическай бииргэ үлэлээһиҥҥэ холбоһуктаах былааны бигэргэппиттэрэ. Онон бу икки дойду эргиэнигэр тэҥнээтэххэ, АХШ 7,2 млрд. $-даах эргиэнэ олох дуона суох буолан көстөр.

АХШ туох сыаллаах анньыалаһар

Киин Азия сэдэх металларынан баай дойду, онон, бастатан туран, АХШ оботтоох хараҕа онно хатанан олорор. Сэдэх металлар кини үрдүк технологиятыгар уонна энэргэтиичэскэй бырамыысыланнаһыгар олус наадалар. Ол курдук, Казахстан ураны хостооһуҥҥа аан дойду лиидэрэ буолар, былырыын аан дойду оҥорон таһаарыытыгар туттар уранын 40%-нын кини хааччыйбыта. Узбекистан ураҥҥа биэс бөдөҥ оҥорон таһаарааччы иһигэр киирсэр. Онон иккиэн аан дойду ураҥҥа наадыйыытын аҥаарын хааччыйаллар. Оттон АХШ төһө да хааччахтары олохтоотор, ураны Арассыыйаттан атыылаһа олорор. Онон Киин Азия ураныгар салбанара төрүөттээх.

Маны таһынан, эрэгийиэн вольфрамынан, алтанынан, кыһыл көмүһүнэн баай. Бу баайы илиитигэр ылан, Трамп сэдэх металларга Кытайтан тутулуктаах буоларын аччата сатыырга холонор.

Афганистан бэбиэскэттэн түспэт

Экэниэмикэни былаах оҥостон да киирдэр, АХШ эрэгийиэҥҥэ бэйэтин байыаннай-бэлитиичэскэй сабыдыалын бөҕөргөтөр санаалаах. Онно Киин Азия дойдулара Афганистантан чугас сыталлара төрүөт буолар. АХШ Баграм авиабазатын төннөрөн, хонтуруолу илиитигэр ылар санаалааҕын тохтоппот, тоҕо диэтэххэ, бу авиабаазаттан Кытай ядернай эбийиэктэрэ географическай өттүнэн чугастар. Соторутааҕыта баазабытын төннөрүҥ диэн Афганистан былаастарыгар эппитин, анараалар мордьооттоон кэбиспиттэрэ. Оттон Киин Азия дойдулара АХШ-ы чугаһатан, соҕуруу ыалларыттан террористар киириилэрин тохтотор баҕалаахтар.

Киин Азияны туһанан Трамп мусульманскай эйгэҕэ өтөн киирэр соругу эмиэ туруорунар. Axios этэринэн, Казахстаны “Авраам сөбүлэһиитигэр” холбоон, Газа кэнниттэн Израиль уонна мусульманскай дойдуларын ыккардыгар үөскээбит тыҥаан турар балаһыанньаны сымнатар соруктаах. Атын дойдулар Казахстан кэнниттэн эмиэ бу сөбүлэһиигэ киириэхтэрэ диэн былаанныыр. Онон, туох да диэбит иһин, Киин Азия дойдуларыгар Казахстан баһылыыр-көһүлүүр оруоллаах. Улахан державалар харахтарын далыгар киирбитин быһыытынан, сыыһа-халты хамсаммакка, сатабыллаахтык дьаһаннаҕына сатанар. Онно ыкса ыалын Арассыыйаны союзник быһыытынан ордук ылынара Декларацияҕа илии баттаабытыттан көстөр.

Иһэ истээх лиидэр

Аан Илиҥҥэ эмискэ өссө биир иһэ истээх лиидэр күөрэс гынна. Ааспыт сыл бүтүүтэ Сирияҕа Башар Асад былааһа түҥнэстэн, кылгас болдьоххо бэрэсидьиэнинэн исламистскай «Хайят Тахрир аш-Шам» (ХТШ, Арассыыйаҕа бобуулаах террористическай бөлөх) баһылыга Ахмед аш-Шараа буолбута.

Алтынньы 15 күнүгэр аш-Шараа Москваҕа кэлэн, Владимир Путинныын көрсүбүтэ. Сабыылаах кэпсэтиилэр икки чаастан ордук барбыттара. Ол кэнниттэн сонуну маассабайдык тарҕатар сириэстибэҕэ анаан ханнык да холбоһуктаах сайабылыанньаны оҥорботохторо. Ол эрээри, Кириэмилгэ биллэрбиттэринэн, Сирияҕа баар Арассыыйа авиабаазалара кэпсэтии биир сүрүн тиэмэтинэн буолуохтаахтара. Кэпсэтиилэр түмүктэринэн, дойду саҥа салалтата Арассыыйа сэриилэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ бэйэлэрин усулуобуйаларыгар хаалалларын сөбүлэспит.

Оттон аны сэтинньи 10 күнүгэр Ахмед аш-Шарааны Үрүҥ дьиэҕэ Трамп “приемнаата”. Аш-Шараа Үрүҥ Дьиэҕэ сылдьыытын арҕааҥҥы сонуну маассабайдык тарҕатар сириэстибэлэр “историческай” диэн ааттаатылар, тоҕо диэтэххэ, 1946 сылтан бу дойду бэрэсидьиэннэрэ Үрүҥ Дьиэҕэ үктэнэ иликтэрэ. Аны биир дьээбэтэ диэн, New Үork Times хаһыат суруйарынан, аш-Шараа соторутааҕыта аҕай террорист быһыытынан Эмиэрикэ испииһэгэр баара, кини төбөтүн иһин 10 мөл. дуоллардаах наҕараада күүтэрэ. Ол бэйэтэ Башар Асады түҥнэрэн, АХШ ылгын уола буола түспүт. Аны Үрүҥ Дьиэҕэ параднай аанынан буолбакка, кэтэх аанынан киирбит бэрэсидьиэнниин Трамп сабыылаах аан кэтэҕэр балтараа чаас кэриҥэ кэпсэппит.

Көрсүһүү кэнниттэн Сирия лиидэрэ Fox News телеханаалга интервью биэрбит. Онно 2001 сыл балаҕан ыйын 11 күнүнээҕи теракка туох да сыһыаным суох, ол саҕана “мин 19 саастааҕым, быһаарыыны ылынар ханнык да боломуочуйам суоҕа” диэбит.

Икки бөдөҥ держава баһылыктара уруккута террорист дэнэр киһини утуу-субуу кэпсэтиигэ ыҥырбыттара дьиибэ. Туох да диэбит иһин, уустук гео-бэлиитикэлээх Аан Илиҥҥэ Сирия хаттаан былдьаһыктаах бытта сыатыгар кубулуйбакка, төттөрүтүн эйэлээх бэлиитикэни тутустар ханнык.