Оннооҕор ыраах Дьааҥыга козаны иитэллэр

Ханна да сүөһү иитиитинэн дьарыктанар дьон аҕыйаатар аҕыйаан иһэллэр. Ынах сүөһү, кырдьык, көрүүлээх, отун да тиэйтэрии аныгы кэмҥэ уустук, онон ынаҕы ыарырҕатар дьоҥҥо коза иитиитин курдук бэртээхэй хайысха баар эбит.

Син биир ынах сүөһү курдук көрүллэр

Ыраах Дьааҥы улууһугар козаны хас да нэһилиэккэ иитэл­лэр. Табалаахха биэс ыал иитэ сылдьыбыт, билигин икки ыал иитэн туруорар. Кинилэртэн биирдэс­тэрэ сатабыллаах хаһаайка Маргарита Стручкова буолар. 2019 сыллаахха балта Татьяна Николаевна коза бэлэхтиэҕиттэн, Маргарита бу үчүгэйкээн дьиэ кыылларын ис сүрэҕиттэн сөбүлээбит. Саамай элбээбитэ аҕыс төбөнү иитэ сылдьыбыт, быйыл Путя диэн биир атыыр, Туллук, Кыыдаана, Марта диэн үс тыһы козаны кыстатан туруо­рар.

“Көрүүтэ син биир ынах сүөhү курдук, оту, оҕуруот аhын, отун, талаҕы, ас тобоҕун барытын сиир, – диир хаһаайка. – Уотурбаны, эбиэһи олус сөбүлүүр. Кыhын күҥҥэ иккитэ аhатабыт, киэhэлик уулатарбар саахар, суухара, галет эбэтэр килиэп тобоҕун эбии биэрэбин. Оччоҕо дэлби астыналлар, үө­­рэллэр. Сайын ыт киирэн тыыппатын диэн хааччахха туруорабыт.

Козаланыан баҕарар киhи 3-4 тыhы козаны ииттэрэ ордук, оччоҕо дьиэ кэргэҥҥин толору үүт, кымыс, суорат аһынан хааччыйаҕын. Коза  буоhаан баран 5 ыйтан ордук бириэмэнэн төрүүр буолан, сылга иккитэ төрүөн сөп. Аны биир төрүөҕэр игирэ 2-3 оҕолонор. Ону мин тыйыс кыhыннаах сиргэ олорор итиэн­нэ үлэлиир буоламмын, былааннаан сылга биирдэ эрэ төрөтөбүн.  Кэнники коза ииттэр ыал аҕыйаан, атыыр козел көстүбэт кыһалҕата буолла, онон бэ­­йэ-бэйэбитигэр уларсыhан буоhаттарабыт. Күhүн ыалтан атыыр уларсан аҕалан холбуубун, оччоҕо сатаннаҕына олунньу бутэhигэр, кулун тутар саҥатыгар төрүүллэр. Ардыгар буоhаабакка кытараан хаалаллар, ол иhин элбэх төрүөҕү ылар уустуктаах. Урут атыыр козел сыттаах диэн ииттибэт этим, быйыл дьэ биир оҕону кыстатан туруорабын.

Тымныйыа суохтаах, онон хотонноро оттуллар. Тоҥмотуннар диэн анал отучча сантиметр үрдүктээх долборукка тураллар. Сылгылаах буоламмыт, бачча отунан кыстыыллар диэн чуолкай этэр уустук, быһа холу­йан, түөрт коза биир туонна отунан кыстыыра буолуо дииллэр. Сылгы үөрдээхпит, алта биэ, биир атыыр, биир ат. Ынаҕы урут иитэ сылдьыбытым, коза курдук буолбатах, ол иһин үлэлиир буолан эспитим. Ынаҕы эмиэ наһаа сөбүлүүбүн, үлэлээн уурайдахпына хаттаан ииттиэм диэн баҕа санаалаахпын. Икки уолум куоракка олорор, онон хаһаайыстыбабытын уба­­йым Александрдыын иккиэн көмөлөөн көрөбүт”.

Хоту козаны ииттэр барыстаах

Коза үүтэ олус туhалаах диэн элбэх литэрэтиирэҕэ да суруйаллар, дьон да кэпсиир. Маргарита Васильевна үүтүттэн ыам аайы иҥиирэ да, туга да суох  кымыс оҥорон иhиэххэ сөп диир: үүтүн, уутун тэҥ тэҥинэн кутаҕын, саахардыыгын. Аны үүтэ хойуу буолан суората олус минньигэс, кыра да үүттэн элбэх суорат тахсар эбит. Бу ордук икки коза төрөөн, үүттэрэ элбиир кэмигэр табыгастаах. Сатыыр дьон сыыры кытта оҥороллор. Онон хаһаайка хоту сиргэ ииттэр барыстаах эбит диэн этэр. Аҕыйах оту сиир, төрүөхтээх, үүтэ элбэх битэмииннээх, араас аһы оҥорон оҕолору сибиэһэй битэмииннээх аhынан аhатаҕын. Аны этэ эмиэ хаалбат, сыл аайы идэhэлэнэн сииллэр. Түүтүн хатан, үтүлүк, наскы бааныахха сөп. Аны сүөһүлээх киһи таһырдьанан-иһирдьэнэн киирэ-тахса, хамсана сылдьар, ол эмиэ туһалаах.

«Айылҕатынан олус көрсүө, өйдөөх сүөhү. Тугу этэргин киhи курдук истэллэр, өйдүүллэр, хаhан да кэйбэттэр. Наһаа нарыннар-намчылар, киһи тапталыгар, болҕомтотугар наадыйаллар, куруук куустара, сыллата сылдьыахтарын баҕараллар. Дьоннор тоҕо эрэ кэйиик курдук саныыллар да, оннук буолбатах»

Козаны билбэт киһи кэ­­йиик, өһөс дии саныыр. Дэлэҕэ да “коза-дереза” диэн ааттаныа дуо? Ол эрээри Маргарита Васильевна олох оннук буолбатах диэн утарар:

“Айылҕатынан олус көрсүө, өйдөөх сүөhү. Тугу этэргин киhи курдук истэллэр, өйдүүллэр, хаhан да кэйбэттэр. Наһаа нарыннар-намчылар, киһи тапталыгар, болҕомтотугар наадыйаллар, куруук куус­тара, сыллата сылдьыахтарын баҕараллар. Дьоннор тоҕо эрэ кэ­­йиик курдук саныыллар да, оннук буолбатах. Миэннэрэ дьоҥҥо наһаа эйэҕэстэр, сонургуу көрөллөр, имэрийтэриэхтэрин баҕараллар. Бэйэм эмиэ наар таптыы-имэрийэ сылдьабын, киһи курдук кэпсэтэбин, дьиэбэр күүтэр-кэтэһэр дьонноох курдук сананабын”.

“Төһө да уустугун иһин, дойдубутун наһаа таптыыбыт”

Маргарита Васильевна Дьокуускайдааҕы 2 №-дээх педагогическай училищеҕа иитээччи идэтин ылан тахсыаҕыттан, дойдутугар Табалаахтааҕы уһуйааҥҥа үлэлиир, билигин сэбиэдиссэйдиир. Уһуйааҥҥа 28 киhи үлэлиир, 4 бөлөххө 41 оҕо сылдьар. Быйыл Табалаах уhуйаана тэриллибитэ 65 сыла буолан, кэлэктиип ол тэрээһинин түбүгэр сылдьар.

“Хоту улууска олорорбут быhыытынан бэнсиин ыарахан, ол барыта аспыт, табаарбыт сыанатыгар охсор. Улуус кииниттэн Баатаҕайтан кэлии­гэ аара үрэхтээх буолан хаайтарыылаах, онон сайылыыр аспыт саас суол баарына кэлэр, сэтинньигэ диэри ол хаһааммыт аспытынан, табаарбытынан олоробут. Ону тэҥэ ха­­йаан да бэнсиин, сэлээркэ атыылаһаҕын. Онон сыл аҥаа­ра кыhалҕаны билбэккэ олорорбутугар олохтоох урбаан­ньыттарбыт олус улахан көмөлөөхтөр. Дьиэ-уот тутуутугар тутуу матырыйаалын куорат сыанатынан Табалаах дьаһалтатын баһылыга А.В. Рожина дьаhалынан, олохтоох­торго босхо тиэйэн аҕалан биэрэллэр. Маны таһынан, олохтоох дьаһалта уотурбаны, эбиэһи куорат сыанатынан эмиэ босхо аҕалан биэрэр. Онон ыраах арктическай улууска да олордорбут, куорат сыанатынан сүөһүлэрбитин аһатабыт. Итинник көмө-өйөбүл буолар дьаһалтабытыгар биһиги, сүөһү иитэр дьон, махталбыт улахан. Төһө да хоту олорор уустугун иһин, дойдубутун наһаа таптыыбыт, манна олорор наһаа үчүгэй”, – диэн Маргарита Васильевна кэпсээнин түмүктүүр.

ХААРТЫСКАЛАР МАРГАРИТА СТРУЧКОВА ТУС АРХЫЫБЫТТАН.