Орто хамнаһы ааҕыы саҥа быраабылата

Бу сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн орто хамнаһы ааҕыыга уларыйыылар киирэллэр. Буҕаалтыр, салайааччы уонна үлэһит тугу билиэхтээҕий?

Балаҕан ыйын 1 күнүттэн үлэ сокуонугар улахан уларыйыы киирэрэ күүтүллэр. Ол курдук, үлэһиттэр уоппускаларын төлөбүрүн, командировкаҕа сылдьар, үөрэххэ барар кэмнэрин уонна да атын түгэннэргэ орто хамнастарын ааҕыы бэрээдэгэ уларыйар. Бу саҥардыы сүрүн сыала-соруга — ааҕыы-суоттааһын тиһигин судургутутуу, аныгы үлэ усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрии уонна үлэһиттэри кытта аахсар кэмҥэ мөккүөрдээх түгэннэри аҕыйатыы. Уларыйыылар хас биирдии тэрилтэҕэ, буҕаалтыртан саҕалаан салайааччыга, каадыр исписэлииһигэр уонна кэккэ үлэһиккэ сыһыаннаахтар. Онон, саҥа быраабылалары эрдэттэн дириҥник үөрэтэн, бэлэмнээх көрсөр — хас биирдии тэрилтэ инники күөҥҥэ тутар соруга.

Туох саҥа уларыйыы киирдэ?

Билигин үлэлии турар РФ Бырабыыталыстыбатын 2007 сыл ахсынньы 24 күнүнээҕи 922 №-дээх уурааҕа орто хамнаһы ааҕыы сүрүн докумуонунан буолар. Оттон саҥа быраабылалар араас уларыйыылары киллэриэхтэрэ. Сүрүн уларыйыылары хас да хайысханан араарыахха сөп.

Уоппуска төлөбүрүн саҥа быраабылата орто хамнаһы ааҕыы бэрээдэгэ уларыйарыттан тахсар. Хас биирдии ыйга үлэһит үлэлээбит дьиҥнээх күнүн эбэтэр чааһын ааҕар оннугар, билигин ааҕыыга орто көрдөрүүлэр туһаныллыахтара. Чуолаан, үлэ эрэсиимигэр бүтэһик 12 ыйдааҕы орто күннээҕи хамнас ханнык эрэ ыйга үлэ күнүн дьиҥнээх ахсааныгар буолбакка, ыйга тиксэр үлэ күнүн сыллааҕы орто көрдөрүүтүгэр төгүллэниэҕэ. Бу көрдөрүү уларыйбат уонна быһа холоон 29,3 күҥҥэ тэҥнэһэр. Ол аата, биир ыйга 19 үлэ күнэ, оттон атын ыйга 23 үлэ күнэ баар буоллаҕына, бу түмүк суумаҕа аны дьайыа суоҕа, тоҕо диэтэххэ, ааҕыы пуормулата бары ыйдарга биир тэҥ буолар. Ити курдук, хамнас үрдээбит түгэнигэр, уоппуска төлөбүрэ арыый эбиллиэҕэ. Холобур, үлэһит хамнаһын акылаата 50 тыһ. солк., сыллааҕы бириэмийэтэ 100 тыһ. солк. буоллаҕына, билигин кини уоппускатын төлөбүрүгэр бу бириэмийэ сорҕото эбиллэн ааҕыллыа. Өскөтүн бириэмийэ сыл устата биир тэҥник төлөммүт буоллаҕына, уоппуска төлөбүрүгэр быһа холоон 8 333 солк. эбиллиэҕэ.

Бириэмийэлэри уонна эбиликтэри учуоттааһын саҥа бэрээдэгэ. Бу — саамай уустук уонна мөккүөрдээх түгэннэртэн биирдэстэрэ. Урут бириэмэйэлэри учуоттааһын олус бутуурдаах буолара. Ыйдааҕы бириэмийэлэр толору киирэллэр, кыбаарталга көрүллэр эбиликтэр — ааҕар кэмҥэ түбэспит буоллахтарына киирэллэрэ, сыллааҕы бириэмийэ — ааҕар кэм иннинэ төлөммүтүнэн көрүллэн, ааҕар кэмҥэ пропорциональнайдык киирэрэ. Маннык суоттааһын элбэх бириэмэни ылара уонна сыыһа-халты тахсар түгэнэ элбэх буолара. Саҥа быраабыланан төлөбүргэ эбиликтэри учуоттааһын бэрээдэгэ биллэрдик судургутуйуо. Сүрүн тосхол — “ааҕар-суоттуур кэмҥэ төлөммүт эбиликтэр толору киирэллэр” диэн буолуоҕа. Ол эбэтэр:

• Ыйдааҕы, кыбаарталлааҕы, сыл аҥаардааҕы бириэмийэлэр: ааҕар кэм иһигэр төлөммүт буоллахтарына, төһө суума төлөммүтүнэн толору киирэллэр. Ханнык кэм иһигэр төлөммүттэрэ улахан оруолу оонньообот.
• Сыллааҕы бириэмийэ. Бу эмиэ уларыйар. Урут сыллааҕы бириэмийэ ааҕар-суоттуур кэм иннинээҕи сыл түмүгүнэн бэриллэр буоллаҕына, бытарытан ааҕыллара. Саҥа быраабыланан, сыллааҕы бириэмийэ ааҕар кэмҥэ төлөммүт буоллаҕына, толору киириэн сөп. Бу түгэн өссө да чопчулана илик, ол эрээри сүрүн хайысха — судургутутуу буолар.

Тэрилтэлэр хайдах бэлэмнэниэхтээхтэрий?

Балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри кыра бириэмэ хаалла. Онон бу кэм иһигэр тэрилтэлэр хас да сүрүн дьаһалы ылыныахтаахтар. Хамнас, бириэмийэ төлөбүрүн туһунан балаһыанньалары, кэлэктиибинэй дуогабары саҥа быраабылаларга сөп түбэһиннэрэн уларыталлара ирдэнэр. Бириэмийэлэри аныыр болдьоҕу уонна кээмэйин чопчулууллара наадалаах. Маны таһынан, үлэһиттэри үөрэтии уонна тустаах информацияны тиэрдии оҥоһуллара күүтүллэр. Тэрилтэ иһигэр мунньахтары, консультациялары тэрийэн, салайааччыларга уонна кэккэ үлэһиттэргэ уларыйыылар тустарынан тиэрдиэхтэрэ. Манна мөккүөрдээх түгэннэри (холобур, бириэмийэ учуотун) ырытыы, бары өттүгэр табыгастаах быһаарыылары көрдөөһүнү эрэйэр. Холобур, үлэһиттэр идэлээх сойуустарын тэрилтэтэ баар буоллаҕына, кинилэри кытта бииргэ үлэлээһин.

Орто хамнаһы ааҕыы саҥа быраабылалара, биллэн турар, үлэ эйгэтигэр улахан хамсааһыны таһаарыахтара. Биир өттүнэн, ааҕыы-суоттааһын судургутуйар, буҕаалтырдар үлэлэрэ чэпчиир, «күлүк» исхиэмэлэр аҕыйыыллар. Иккис өттүнэн, бириэмийэлэри учуоттааһын саҥа бэрээдэгэ сорох үлэһиттэр уоппускаларын төлөбүрүгэр уларыйыан сөп. Ити курдук тэрилтэ салайааччыта, буҕаалтыра уонна үлэһитэ өйдөһөннөр, сокуон ирдэбилин тутуһан үлэлээтэхтэринэ эрэ, мөккүөрэ суох, ситиһиилээх үлэ-хамнас тэриллиэҕэ. Онон, сүрүнэ кэлэр уларыйыыларга эрдэттэн бэлэмнэнии, информацияны ситиһиилээхтик үөрэтии уонна саҥа ирдэбиллэргэ уларытыы ыытыллара наада. Оччоҕуна балаҕан ыйа тэрилтэҕэ уустуктары үөскэппэккэ, үлэни саҥа, чэпчэки таһымҥа таһаарар кэрдиис кэминэн буолуоҕа.

Анна Васильева, бүддьүөт тэрилтэтин буҕаалтыра:

— Мин санаабар, бу уларыйыылар буҕаалтыр үлэтин биллэрдик чэпчэтиэхтээхтэр. Ордук бириэмийэлэри (бонустары) ааҕар-суоттуур өттүгэр. Билигин сыллааҕы бириэмийэни пропорциялаан ааҕар наһаа эрэйдээх, элбэх бириэмэни ылар. Саҥа быраабыланан, «төлөннө-киирдэ» диэн бириинсип үлэлиэхтээх. Ол гынан баран, үлэһиттэр уонна тэрилтэлэр икки ардыларыгар мөккүөр тахсыан сөп. Үлэһит сыллааҕы бириэмийэтэ ааҕар-суоттуур кэмҥэ киирбэккэ хааллаҕына, кини уоппускатын төлөбүрэ аҕыйыыр. Онон тэрилтэлэр бириэмийэлэри төлүүр болдьохторун, бэрээдэктэрин саҥалыы көрөллөрүгэр тиийэллэр. Баҕар, сыллааҕы бириэмийэни сыл бүтүүтэ буолбакка, кыбаартал аайы абаанса быһыытынан биэрэр ордук буолуо.

Егор Николаев, юрист:

— Сокуон хараҕынан көрдөххө, сүрүн сыал — ааҕыыны-суоттааһыны биир тиһиккэ киллэрии. Суут быраактыкатыгар бириэмийэлэри ааҕыыга сыһыаннаах дьыала олус элбэх. Саҥа быраабыла бу мөккүөрдэри аҕыйатыахтаах. Ол эрээри, мин сэрэхэдийэрим диэн, тэрилтэлэр бу саҥа быраабыланы бэйэлэрин тустарыгар туттар кутталлаахтар. Холобур, сыллааҕы бириэмийэни үлэһиттэр уоппускаҕа барар кэмнэрин аһардан баран төлүөхтэрин сөп. Оччоҕо бириэмийэ уоппуска төлөбүрүгэр киирбэт, тэрилтэ харчыны кэмчилиэн сөп. Онон, бу боппуруоһу үлэһиттэр интэриэстэрин көмүскүүр идэлээх сойуустар күүскэ хонтуруоллуохтаахтар.