Оту, бурдугу үүннэрэргэ үөрэниэххэ

Саас ириэнэххэ тыраахтар тоҥуу хаарынан мас соһон бардаҕына, ол суолун устун бастакы күөх от онно эрдэлээн үүнэр. Ити аата, мас хаары ыга баттаан, чиҥэтэн барбыт. Ол иһин, хаар уута тыалга сиик буолан көппөтөх, буорга, кырыска түспүт. Ол иһин манна күөх от эрдэлээн үүнэр.

Итини тырахтарыыстар билэллэр, көрөллөр. Ити аата, хаары анаан-минээн чиҥэтэн биэрдэххэ, күөх оту эрдэлээн үчүгэйдик үүннэриэххэ сөп эбит. Ону айылҕа бэйэтэ көрдөрөр.

Каток (буору чиҥэтэр)

Сиэйэлкэ кэннигэр холбонор буору чиҥэтэр катоктар бааллар. Онон хаары чиҥэтэр бэрт табыгастаах. Кулун тутар ый ортотуттан, муус устар ый 20-25 диэки хаары хаста да катуоктуохха наада. Маны күн-дьыл туругуттан көрөн оҥороҕун. Хаар түстэ да катоктаан чиҥэтиэххэ наада. Манна сүрүн албаһа тыал – хаар уутун салгыҥҥа көтүтүө суохтаах.

Лотуок

Маҕаһыыҥҥа тимир илиистэр атыыланаллар. 250 см усталаах, 125 см туоралаах, 1 мм, 2 мм, 3 мм, 4 мм халыҥнаахтар. 2 мм халыҥнаах тимир илиистэн лотуок оҥоробут. Лотуок кытыыларын үрдүгэ 20 см, илин өттө сыарҕа сыҥааҕын курдук ньылаҕар. Манна үрдүгэр таһаҕас тиэйэбит хаары ыга баттыыр гына. Чууркалары, балбааҕы, кумаҕы, тааһы тиэйиэххэ сөп.
Лотуок кэтитэ 210 см буолар, 5 лотуок кэтитэ 10 м 50 см буолар, 6 лотуок кэтитэ 6 м 30 см буолар. Манан кулун тутар уонна муус ыйдарга хаары күнтэн-дьылтан көрөн хаста да чиҥэтэн биэрэбит.

Дарал

Икки миэтэрэ усталаах сиэрдийэ ылабыт. Манна 20 см суоннаах, 150 см уһуннаах биилкэ мастары баайабыт, сайыҥҥы от кэбиһэргэ курдук. Уһун мастар уһуктарын икки өттүттэн хаптаччы охсон үс муннук килиин курдук буолар. Оччоҕо хаары икки аҥы хайа анньан кэлэн барар. Бу (вилка) маһы уһугуттан 20 см тэйэн моойдуубут (канатка). Онно быаны кистии баайабыт, оччоҕо хаарга аалсыбат, быстыбат. Бу мастар икки ардылара 15-20 см буолар. Ити аата биир даралга 5-6 мас (вилка) киирэр.
5 даралы холбоотоххо уопсай кэтитэ 10 м буолар. 3 дарал кэтитэ 6 м буолар. Манан кыһын Саҥа дьылга диэри саатар биирдэ хаары тиктэриэххэ наада. Онтон тохсунньуга, олунньуга, кулун тутарга күн-дьыл туругуттан көрөн хаста да хаары тиктэриэххэ наада. Манна суолах хаар түһэн кыраһалаан тыалынан тибэн туолар. Ол туоларын көрөн хос саҥаттан суолахтаан биэрэн иһиэххэ наада. Маннык гынан кыһын устата бэрт элбэх хаары хонууга, бааһынаҕа мунньуохха, чиҥэтиэххэ сөп. Кулун тутар бүтүүтэ, муус устар саҥатыгар хаары хотуттан соҕуруу туһаайан суолахтыыбыт. Оччоҕо сарсыарда күн намыһах кэмигэр, суолах истиэнкэтин уун утары туруору тыган хаары күүскэ сылытар, уулларар. Киэһээҥҥи өттүгэр аны биир өттүттэн эмиэ итинник күүскэ сылытар, уулларар. Суолахтаах хаар иэнэ, көнө ньуурдаах хаартан балтараа төгүл улахан. Маннык гынан суолахтаах хаары күн устата күүскэ сылытан түргэнник уулларабыт. Манна тыала суохха хаар уутун үксэ тута буорга түһэр, сир эрдэ хараарар. Оччоҕо күөх от уонча хонук эрдэлээн үүнүөҕэ. От ыйын биэс-уон чыыһылатыгар диэри бастакы оттооһун бүтэр, онтон кэлин сайына үчүгэй буоллаҕына, балаҕан ыйыгар иккистээн оттуохпут. Маннык гынан икки үүнүүнү ылыахпытын сөп. Бу биһиги холкутук кыайар кыра ороскуоттаах үлэбит буолар. Бу ньыманан сыл аайы кыстыыр оппут баар буолуо.

Ат дарала

Акка сөптөөх синньигэс чэпчэки дарал оҥоруохха наада. Олгуобуйалаах сыарҕа курдук көлүллэр. Аты ыҥыырдаан миинэ сылдьаҕын. Тыһа быстыбатын диэн атаҕын таҥаһынан эрийэҕин. Маннык дараларынан кыһын, саас хаары сыалахтаан типтэрэҕин, чиҥэтэҕин. Манна элбэх хаар мунньуллуо. Муус устарга хаары хотуттан соҕуруу суолахтаан эрдэ уллараҕын. Манна күөх от уонча хонук эрдэ үүнүөҕэ. Бу сылгы мэччирэҥэр олус туһалаах. Ордук саас төрөөбүт биэлэргэ олус туһалаах буолара чуолкай. Сылгы хаһаайыстыбаларыгар бу туһалах ньыма буолуо.

Бааһынаны,  оҕуруоту тупсарыахха

Адьас күһүн сир үрдэ чэрчийэ тоҥор буолан эрдэҕинэ, бааһынаны диискэлиэххэ наада. Оҕуруоту эмиэ бу кэмҥэ фрезалыахха наада. Оччоҕо көпсөркөй буор (пористая структура) чиҥээбэккэ, дьиппинийбэккэ сахсаххайдыы тоҥон хаалыа.
Оччоҕо сааскы хаар уутун губка курдук оборон ылыа. Оччоҕуна сииктээх буорга бурдук да, оҕуруот аһа да өлгөмнүк үүнэрэ чуолкай. Маннык үлэ сыл аайы оҥоһуллар буоллаҕына буор-кырыс өрүү сииктээх буолан, курааҥҥа да бэриммэт буолуо. Сыл аайы кыстыыр оппут, оҕуруоппут аһа баар буолуо. Арассыыйаҕа барытыгар хаар түһэр. Онон бу ньыма бүтүн дойду үрдүнэн тарҕаныан сөп.
Билигин аан дойдуга сир үрдүгэр почва эрозията күүскэ бара турар диэн кэпсииллэр. Оннук билигин саамай күүскэ АХШ бара турара биллэр. Аны уонча сылынан АХШ бородууксуйаны атын сиртэн атыылаһар чинчилээх. Онтон биһиэхэ, Арассыыйаҕа хаар уутун сөпкө туһанан сирбитин-уоппутун, буорбутун көмүскүүр, харыстыыр кыахпыт толору баар.
Ити аата хаар уутун сөпкө сатаан туһаныы улахан стратегическай суолталаах буолан тахсар эбит.

Михаил Тимофеев, Амма- Дьокуускай.

Сурукка тистэ Эвелина Николаева

Хаартыска Национальный центр зерна ылылынна