Паллиативнай психолог: Кини кимий?

Быйыл от ыйыттан “ДолгоЖить” кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ Өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх килиниичэскэй балыыһаны кытта паллиативнай ыарыһахтарга уонна кинилэр чугас дьонноругар аналлаах бырайыагы үлэлэтэн саҕалаата. Бу ыарахан, үтүөрбэт ыарыылаах дьоҥҥо көмөлөһөр сыаллаах бырайыак хас да хайысхалаах: мэдиссиинэ, уйулҕа өттүнэн көмө, сытар, хамсаабат дьону көрөргө-харайарга үөрэтии… Ыарахан ыарыһахтары көрөр-истэр куойкалардаах салаа аһыллыбыта. Бырайыагы Наталия Каратаева салайар. Бүгүн уйулҕа өттүнэн паллиативнай көмө туһунан кэпсэтиэхпит.

Саха сиригэр паллиативнай психология диэн суох этэ. Бу от ыйыттан саҕа­лаан, саҥа үлэлээн эрэллэр. Бырайыак иһинэн тэриллибит Паллиативнай көмө психологическай сулууспатыгар икки психолог үлэ­лиир. Сулууспа салайааччыта Наталья Ивано­ваны кытта кэпсэтиибитин сэргээҥ. Кини 22 сыл уопут­таах психолог.

– Балтараа ый үлэлээн, саҥа саҕалаан иһэн көрдөххө, бу хайысха ыалдьыбыт дьоҥҥо наһаа наадалаах, туһалаах эбит.

Үтүөрбэт, ыарахан ыарыылаах ыарыһах элбэх. Искэн, сүрэх-тымыр ыарыылара, о.д.а. элбээн иһэллэр, киһини сааһынан, балаһыанньатынан талбаттар. Маннык ыарыы элбииригэр ыарыһахтар да, уопсастыба да бэлэмэ суохтар.

Паллиативнай психолог ыарыһах, төһө кыалларынан, хаачыстыбалаахтык олороругар, ыарыытын, балаһыанньатын ылынарыгар, ыар санаатын-оноотун чэпчэтэригэр көмөлөһөр. Сороҕор: “Өлөргө бэлэмниигит дуо?” – диэн ыйытааччылар. Суох, оннук буолбатах. Паллиативнай психолог өлүүгэ буолбакка, олоххо туһаайан үлэлиир.

Ыарахан ыарыыга ылларбыттар, сороҕор төһө да “үтүөрбэт ыарыы” диэн бирии­гэбэрдэммиттэрин иһин, өссө 5-10-15 сыл олоруохтарын сөп. Онуоха санаалара түһэн, айманан, ыһыктынан, олоххо тардыһыылара сүтэн, хаһан өлөллөрүн кэтэһэн, сытынан кэбиспит буолаллар. Бу бэриллибит кэрчик кэмнэрин бэйэлэрэ кылгатан кэбиһэллэр. Бу букатын сыыһа.

Холобур, биир түбэлтэни кэпсиим. 50-чатын эрэ ааспыт киһи инсуллаан баран, соһуччу орон-тэллэх киһитэ буол­бут. Чугас дьоно айманан, аһынан, киниэхэ туох баар усулуобуйаны бэлэмнээн, барытын кини туһугар оҥорон биэрэл­лэр эбит. Этэргэ дылы, бу киһи аһыырыгар айаҕын эрэ атан биэрэр, олох олорор интэриэһэ сүппүт, бэйэтэ бэйэтигэр бүкпүт. Бу сыыһа. Барытын бэлэмнээн биэрдэххэ, ыалдьыбыт киһи олоххо тардыһар, тугу эрэ оҥоро сатыыр, кыралаан инники сыҕарыйар баҕата хам баттанар.

Биһиги сүрүн сыалбыт – ыарыһахтар олоххо тардыһыыларын күүһүрдүү, санаа­ларын сааһылааһын, олохторун чэпчэтии. Хаамар буоллахтарына, толору олоҕунан олоруох­таахтар, сытар эрээри, илиилэрэ үлэлиир буоллаҕына, дьарык булан биэрэбит. Олох хамсаабакка сытар эрээри, саҥарар буоллаҕына, муусука истиэхтээх, киинэ көрүөхтээх, дьону кытта алтыһыахтаах. Кини этэ-сиинэ эрэ үлэлээбэт, мэйиитэ, өйө-санаата үлэлии сытар. Модун санаа, дьулуур көмөтүнэн, ороҥҥо сыппыт да дьон туран кэлэр түбэлтэлэрэ бааллар.

Чугас дьонугар, миэдиктэргэ эмиэ көмө наада

– Онтон чугас дьонугар уйулҕа өттүнэн көмө өссө ордук наада буолар. Чугас киһитэ өссө ордук эрэйдэнэр, ыараханнык ылынар. Бэйэтин умнан, ыарыһахха сулууспалыыр курдук буолан хаалар. Кыыһырыытын, хомолтотун бэйэтигэр хам баттыыр, хантан да көмө ылар, кэлэр-барар сирэ бүөлэммит, барыта куһаҕан курдук буолар, онтон туох да иэйиини, үөрэр-хомойор диэни билбэт, “тоҥ” киһиэхэ кубулуйар. Бу маннык турук киһиэхэ олус охсуулаах, “уйулҕа өттүнэн эстии” (эмоциональное, психическое выгорание) ыарыыга да тиэрдиэн сөп.

Өссө биир түбэлтэ. Биир уол бэйэтигэр тиийи­нэн өлө сыспытын, быыһаабыттар. Билигин эмиэ орон киһитэ буолан сытаахтыыр. Бу иэдээнтэн ордук ийэтэ улахан охсууну ылбыт, бэйэтин буруйданан, бүгэн, хатанан хаалбыт. Кими да көрүөн баҕарбат, ханна да сылдьыбат киһиэ­хэ күүспүтүнэн кэриэтэ тии­йэн кэллэхпит дии. “Бу мин кыһалҕам кимиэхэ эрэ наада, ким эрэ мин иэдээммэр кыттыһар, көмөлөһө сатыыр эбит” диэн санааттан, ийэ барахсан уйа-хайа суох ытаабыта, быдан чэпчээбитэ.

Онон ыарыһах чугас дьонун балаһыанньаны сөпкө ылынарга, бүгэн хаалбакка, көмө көрдүүргэ, сөпкө дьаһанарга үөрэтэбит. Биһиги үлэбит иккис хайысхата – ыарыһахтар чугас дьоннорун кытта үлэ эмиэ олус наадалаах, көдьүүстээх эбит диэн түмүккэ кэллибит.

Үлэбит үһүс хайысхата – мэдиссиинэ үлэһиттэригэр көмө. Кинилэр үлэлэрэ уйулҕа өттүнэн эмиэ улахан ноҕуруус­калаах, охсуу­лаах. Ыарахан ыарыыга ылларбыт киһи айманан, кыыһыран, “сыыһа эмтээтигит” диэн өстүйэн, онтун миэдиктэринэн таһаарара баар суол. Аймахтара кэлэн айдаа­раллар… Онон миэдиктэр наһаа элбэҕи тулу­йан, ыараханы уйан сылдьаллар эбит. Уйулҕаларыгар охсууну ылаллар, ыарыһахтара куһаҕан буол­лаҕына, кинилэр эмиэ эрэйдэнэллэр, долгуйаллар, түүн да кыайан утуйбат буолан хаалаллар.

Ыарыы туохха үөрэтэрий?

– Туох баар ыарыы уйулҕаттан төрүөттээх. Эчэйиини, хаанынан бэриллэр төрүөттэри сэргэ, уйулҕа өттүнэн эмсэ­ҕэлээһин эмиэ оруоллаах. Ону биллэхтэринэ, наһаа соһуйаллар.

Этиҥ-сииниҥ туох эрэ сыыһаны оҥорбуккун ыарыы нөҥүө этэ сатыыр. Холобур, куруук ыгылыйар, кыраттан долгуйар, саныы-саныы эрэйдэнэр, уоскуйары сатаабат буоллахха, ыарыы үөскүөн сөп. Оҕо сылдьан уйулҕатыгар охсууну ылбыт киһи хо­­йукка диэри хомолтотун тутан, эбэтэр, күүстээх баҕа санаатын хам баттаан сылдьар буоллаҕына, ол эмиэ ыарыыга тиэрдэр.

Бу ыарыы төрүөтүн өйдөөн көрөргө үөрэтэбит. Соһуйуох иһин, ыарыы үөрэтэр үтүө өрүтэ элбэх – сааһыланыы, өйү-санааны уларытыы, олоҕу, түгэни, истиҥ сыһыаны сыаналааһын. Бу маны өйдөөтөҕүнэ, киһиэхэ уларыйыы бөҕө барар, кини сыыһатын өйдүүр, ­ыраастанар, чэпчиир.

“Биһиги үлэбит дьоҥҥо олус туһалаах”

– Миигин билэр дьонум: “Наһаа ыарахан үлэҕэ барбыккын”, – дииллэр. Онно сөпсөспөппүн. Урут устудьуоннары кытта өр үлэлээбитим. Эдэр дьон кыһалҕалара үксэ биир этэ – табыллыбатах таптал, “үөрэниэхпин баҕарбаппын” эҥин диэн… Кэлин уопутуран баран, дьиҥнээхтии наадыйар дьоҥҥо көмөлөспүт киһи диэн санаа киирэн ылара. Силиэстийэлиир кэмитиэт силиэстийэлиир управлениетыгар үлэлии сылдьан, психологка дьиҥнээхтик наадыйар дьону, дьэ, көрсүбүтүм, үлэм олус туһалаах эбит диэн сыаналаабытым.

Оттон манна үксүгэр ыксаабыт, муҥур уһукка тиийэн эрэр дьон, тимирэн эрээччи оттон тардыһарыныы, хас биирдии тылгын сыыска-буорга түһэрбэккэ истэллэр, ыараханы да түргэнник ылыналлар, уларыйарга бэлэмнэр, көмөлөһө сатыыргар наһаа махтаналлар. Оннук дьону кытта үлэлииргэ чэпчэки, үлэҥ түмүгэ тута көстөр.

Биһиги өҥөбүт буор-босхо. Наталия Алексеевна биир сыллаах грант ылан, “ДолгоЖить: поддержка семейного ухода” бырайыагы үлэлэтэр. https://dikidi.net/1205534  диэн мобильнай сыһыарыылаахпыт. Онно киирэн, психолог үлэлиир кэмин талан, суруйтараллар. Сороҕор, кэбиниэппитигэр ыҥырабыт. Кыайан кэлбэт дьоҥҥо дьиэлэригэр, балыыһаҕа баран, психолог Мария Гуляевалыын иккиэн үлэлиибит.

Дьиҥэ, искэн да, тымыр-сүрэх ыарыылара да сылтан сыл элбии тураллар. Кэнники кэмҥэ түөһэйии (деменция) олус элбээтэ, бэл, эдэрчи дьон түөһэйэллэр. Бу маннык балаһыанньаҕа бэлэмнээх буолуохтаахпыт. Онон паллиативнай психология судаарыстыбаттан өйөбүл ылан, өссө кэҥээн, сайдан иһиэхтээх дии саныыбын.

Бу «ДолгоЖить» бырайыак Бэрэсидьиэн граннарын пуондатыттан үбүлэнэн, 2024 сыл ортотугар диэри үлэлиэҕэ.

Аадырыстара: Дьокуускай к., Кулаковскай уулуссатын 6-с дьиэтэ, 3 подъезд, 1 этээс, 15-с кэбиниэт. 8914-277-7429.