Пальма арыыта – “дьаат” дуу, туһалаах ас дуу?

Киһи аһаан күүс ылар. Күн аайы хас биирдиибит амтаннаах аһы сиэн үлэлииригэр, сайдарыгар сэниэ эбинэр. Ол эрэн, сорох чинчийээччилэр этэллэринэн, ас барыта тэҥ туһалаах буолбатах, сороҕо туох да туһаны аҕалбат, бэл ардыгар,  төттөрүтүн күүспүтүн-уохпутун мөлтөтүөн, эппитин-сииммитин энчирэтиэн сөп. Дьиҥэр, маҕаһыыҥҥа сытар ас олоччу барыта элбэх тургутууну, көҥүллүүр хамыыһыйаны ааһан, куттала суоҕунан билиниллэн атыылаһааччыга тиийэр. Ол да буоллар, табаар сорох көрүҥнэрин, кырдьык, саарбаҕа суох туһалааҕынан ааҕар сыыһа. Ыһаарыллыбыт эт, маргарин араас көрүҥнэрэ, аһары элбэх саахардаах утахтар – бу барыта соччо туһата суох, сиэри таһынан сиэтэххэ, буортулаах даҕаны астар. Кэнники кэмҥэ бу кэккэҕэ пальматтан ылыллар арыыны ааттыыр буоллулар. Бу арыы бэрт элбэх оҥоһуллубут ас састаабыгар киирэр, онон төһө туһалааҕын, эбэтэр буортулааҕын быһаарсан көрүөҕүҥ.

Пальма арыыта хантан кэлэрий?

Арҕаа Африкаҕа үүнэр Elaeis guineensi диэн пальма отонуттан ыгаллар. Ити сирдэргэ олорор норуоттар пальма арыытын түҥ былыргыттан аска туһаналлар. Ол эрэн, билигин бу үүнээйиттэн оҥоһуллар арыы 80% Малайзияттан уонна Индонезияттан кэлэр. Бу Соҕуруу Азия дойдуларыгар 1870 сылга көһөрүллүбүт үүнээйи ордук үчүгэйдик дьиэтийэн, бэрт өлгөм үүнүүнү биэрэр. Олохтоох дьон национальнай куукуналарыгар туһанар буолбуттара ырааппыт, анаалыстаан көрдөххө, пальма арыыта аан дойду куукуналарыгар барыларыгар улахан оруоллааҕа көстөр. Үүнээйиттэн ыгыллар арыы үс гыммыт биирэ пальма арыыта буолар.

Туохха туһанылларый?

Бастатан туран, минньигэс астары оҥорорго туһанар буолбуттара. Сакалаат уонна арахис паста оҥоруутугар. Билигин сакалааттан ураты маргарин, килиэп, бичиэнньэ, кэнсиэрбэ, оҕо аһын оҥоруутугар тутталлар. Ынах үүтүн солбуйар табаардарга эбиллэр – чэпчэтиллибит сыаналаах сыыр, сүөгэй, иэдьэгэй, мороженай састаабыгар хайаан даҕаны баар.

Пальма арыыта аска эрэ туһаныллыбат, тиис суунар паста, мыыла, шампунь, араас лосьоннар оҥорууларыгар бэрт өлгөмнүк туһаныллар.

Өссө биир улахан суолталаах туһалыыр эйгэтэ – тиэхиньикэ уматыга буолар. Биодизель экология өттүттэн улахан өҥөлөөх уматык быһыытынан биллэр. Ол курдук, умайбытын кэннэ айылҕаҕа 99% 28 күн иһигэр олоччу симэлийэр, онон сири, ууну киртиппэт “күөх эниэргиэйэҕэ” киирэр. Ону таһынан, ньиэп бородуукталарын кытта тэҥнээтэххэ, бу уматык састаабыгар сера суох, ол эмиэ улахан суолталаах.

Пальма арыыта Арассыыйаҕа

Үгүс дьон өйүгэр пальма арыыта кэнники сылларга үөдүйбүт саҥа бородуукта. Ол эрэн, эрдэ этиллибитин курдук, аан дойдуга бу арыы икки үйэттэн ордук туһаныллар, оттон Африкаҕа тыһыынчанан сыллар тухары аһы тотоойу оҥорор эбиискэ буолар. Баҕар, Арассыыйаҕа бу арыы саҥа ас буолаарай? Оҕо эрдэхпититтэн мас арыыта (подсолнухтан ыгыллар арыы) сүрүн үүнээйиттэн ыгыллар этэ дии?  Пальма арыытын ССРС-ка ааспыт үйэ 60-с сылларыттан киллэрэр буолбуттара. Ол кэмтэн 80-с сыллар бүтүүлэригэр диэри 197 тыһ. туоннаттан 318 тыһ. туоннаҕа диэри импорт улааппыта. 90-с сылларга Индонезияттан киирэр арыы лаппа кыччаабыта эрээри, үйэ саҕаланыытыттан төттөрү үрдээн барбыта. Билигин пальма арыыта Арассыыйаҕа сыллата 1 млн туонна кэриҥэ киирэр. Мас арыыта биһиги дойдубутугар билигин даҕаны иккис миэстэҕэ турар. Даҕатан эттэххэ, аан дойдуга иккис миэстэлээх соя арыыта буолар.

Туох туһалааҕый?

Пальма арыыта бары үүнээйиттэн ыгыллар арыы курдук холестерина суох, онон сыаттан, ынах арыытыттан бу өттүттэн сүүйүүлээх балаһыанньаҕа турар. Пальма арыыта кытархай өҥнөөх – бу кини састаабыгар каротин элбэҕин көрдөрөр. Ол эбэтэр, бета-каротин диэн ааттанар антиоксидант бу арыыга олус элбэх. А битэмиин элбэҕин иһин пальматтан ыгыллар арыыны ийэ үүтүн солбуйар булкаастарга элбэхтик тутталлар. Арыы сүрүн састаабыгар пальмиттиной кислота киирэр, ону таһынан, олеиновай, линолевай уонна стеариновай кислоталар киирэллэр. Бу эт-сиин сайдарыгар туһалаах иҥэмтэлээх эттиктэр буолаллар. “Полиненасыщеннай” диэн бэлиэтэнэр туһалаах жирнай кислоталар пальма арыытыгар 10% кэриҥэ буолаллар.

Туох кутталлааҕый?

Пальма арыытын тарҕаныытын сүрүн төрүөтүнэн, биллэн турар, чэпчэки сыаната буолар. Ол иһин бу арыыны күндү сыаналаах ынах арыытын солбуйууга элбэхтик туһаналлар. Бары амсайбыккыт буолуо “сырный продукт” диэн бэлиэлээх сыырдары, эбэтэр сүөгэйгэ майгынныыр “сүөгэйи”. Маннык ас амтан өттүнэн лаппа сүүйтэрэр эрээри, көрүҥүнэн син майгынныыр астар сыаналанарынааҕар икки бүк кэриэтэ чэпчэки буолан, бэйэтин атыылаһааччытын булар. Маннык аска үксүн пальма уонна кокос арыытынан үүт арыытын солбуйаллар. Биллэн турар, пальма арыытын үүттэн ылбаттар, онон араас уустук ньымаларынан туругун уларыталлар. Уларытыы биир суолталаах ньыматынан сылытыы буолар. Үүнээйи арыыларын 230°C кыраадыстан үөһээ сылыттахха, глицидиловай эфирдэр үөскүүллэр. Бу химическэй эттиктэр киһи куртаҕын иһигэр глицидолга кубулуйуохтарын сөп диэн сабаҕалааһын баар. Оттон глицидол канцероген буолуон сөптөөх эттиктэргэ киирсэр. Америка Холбоһуктаах Штаттарыгар глицидолу кытта үлэлиир дьоҥҥо (мас миэбэл оҥоруута, эрэһиинэ, ыстаал уһаарыыта) күҥҥэ 50 промилле глицидол дьайыыта эрэ көҥүллэнэр. Арассыыйаҕа итинник нуорма киирэ илик.

Ол аата: а) ититиллибит үүнээйи арыытыгар баҕар кутталлаах эттик үөскүүр; б) бу эттиктэн тыынар тыыннаах иһигэр глицидол үөскүөн сөп диэн сабаҕалааһын баар. Ол иһин сорох чинчийээччилэр пальма арыытын кутталлаах ас испииһэгэр киллэрэллэр. Чахчы кутталлаах, бобуллуох тустаах диэн теорияны тутуһар актыбыыстар дьиҥэр, оруннаах дакаастабыллара суох. Кинилэри утарар чинчийээччилэр бу туруулаһыы дьиҥ сылтаҕа экэниэмикэ эйгэтигэр сытар дииллэр. Чэпчэки сыаналаах арыы атын арыылары оҥорон таһаарааччылар интириэстэрин таарыйар, ол иһин баһааҕырда сатыыллар диэн уорбалыыллар. Бу син оруннаах буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, глицидиловай эфирдэр аҥаардас пальма арыытыгар эрэ баар буолбатахтар, ититиллибит үүнээйи арыытыгар барытыгар бааллар. Рапс, подсолнух, хлопок, оливка, соя арыыларыгар барытыгар үөскүүр. Холобур, Арассыыйа сөбүлээн туттар мас арыыта “рафинированнай, дезодорированнай” диэн бэлиэлээх көрүҥэ эмиэ хайаан даҕаны  230°C тиийэ сылытыыны ааспыт бородуукта. Урукку кэмнээҕи “сыттаах” арыы эрэ глицидиловай эфирдэрэ суох буолуон сөп.

Пальма арыытын утарааччылар “арҕаа дойдуларга пальма арыытын оҥорууну утары араас үлэни ыыталлар” диэн биир сүрүн куоһурдаахтар. Бу, кырдьык, баар көстүү. Ол эрэн, бу этиигэ сүрүн тылынан “оҥоруу” буолар. Экология актыбыыстара пальма арыытын оҥорор туһугар Индонезия уонна Малайзия төрүт тыаларын кэрдиини утараллар.  2019 с. аан дойду үрдүнэн 73 млн туоннаны оҥорон таһаарбыттара. Сүрүн оҥорооччу Индонезия бу үүнээйини олордор туһугар төрүт тропическай тыаларын солуур. Мантан сылтаан экология айгырыыр, элбэх харамай, үүнээйи сүтэр кутталланар. Холобур, Калимантан арыытыгар эрэ үөскүүр орангутанг көрүҥэ үөскүүр тыалара кыччаан, сүтэн эрэр кыыллар ахсааннарыгар киирбитэ.

Пальма арыытын туһаныы хас биирдиибит бэйэтин быһаарыыта буолар. Диетологтар “холодный выжим” диэн бэлиэлээх, сылытыллыбатах арыылары сиир ордук туһалааҕын этэллэр. Уонна аан дойду бары диетологтара биир суолга мөккүспэттэр — “төрөөбүт дойду аһа хаһан баҕарар ордук туһалаах, иҥэмтиэлээх буолар” диэҥҥэ. Онон дьиҥнээх ынах арыыта, сүөгэйэ, наһаа элбэҕи сиэбэтэххэ, ханнык да арыылартан туһалаах буолаллара чахчы.

«Саха сирэ» хаһыат архыыбыттан