Петр Дмитриевич Попов-Баттах (хомуурунньук туһунан тус санаам)

Быйыл 2025 сылга Улуу Кыайыы 80 сыла. Өрөгөйдөөх үбүлүөйдээх, хаһан да өлбөөдүйбэт Улуу бырааһынньыкпыт буолаары турар. Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ Аҕа дойду сэриитэ дириҥ оспот бааһы хаалларбыта. Ол устуоруйаҕа көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, кэнчээри ыччаттарбытыгар ааспыт кэм дьиҥнээх чахчыларыгар олоҕуран, кинилэр өйдөбүллэригэр иҥэн хаалара улахан суолталаах.

Сэрии бэтэрээннэрэ кэм-кэрдии тэтиминэн, хомойуох иһин, күн бүгүн аҕыйах киһи хаалла. Биһиги көлүөнэ төһө кыалларынан бэйэбит аҕаларбыт, эһэлэрбит ааспыт сэрии кэмигэр Ийэ дойдуларын туһугар бэриниилээхтик охсуһан, фашистскай хара дьайы самнаран, олохторун толук ууран кыайбыттарын, кинилэр дьоруойдуу быһыыларын сурукка тиһэн хаалларар биһиги ытык иэспит буолар. Ол курдук, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, үлэ бэтэрээнэ Попов Петр Дмитриевич-Баттах сырдык кэриэһигэр анаммыт кинигэни кини кыра уолун кэргэнэ Екатерина Семеновна Попова ылсан, ахтыы хомуйан, архыып докумуоннарын туоһулаһан, хас биир матырыйаалы сыа-сым курдук кичэйэн, тиһэҕэр тиэрдэн чаҕылхай кинигэни күн сирин көрдөрөн бэчээттэтэн, бар дьонугар бэлэх ууммута олус кэрэхсэбиллээх. Петр Дмитриевич төрдүн-ууһун, кини сырдык олоҕун кэрдиис кэмнэрин, таһаарыылаах, ситиһиилээх, эппиэтинэстээх үлэтин туһунан чугас аймах дьонун, төрөппүт оҕолорун, алтыспыт үөлээннээхтэрин ахтыыларынан сырдатыллан, хомуллан тахсыбыт.
Саха норуодунай поэта Савва Тарасов «Хаһан эрэ» диэн хоһоонун тылларыгар этиллэринии:

«Хаһан эрэ
Көрдөөн-көрдөөн булуохтара
Ааспыт сэрии тиһэх саллаатын,
Дьиктини көрбүттүү төгүрүктээн туруохтара,
Истиэхтэрэ ол кэм уорааннаах саҥатын…»

«Тутан хаалбыппыт, саамай сыаналаахпыт, үйэлэргэ өлбөт үөстээх саҥарбат да буоллар, тыыннаах туоһуларбыт — докумуоннарга олоҕуран суруллубут кинигэлэр буолуохтаахтар», — диэбитэ. Бүгүҥҥү биһиги кэммитигэр ааспыт олох өйдөбүллэрэ, сыаннастара үйэтитиллэн ыччаттарбытыгар хаалара хайҕаллаах уонна кэрэхсэбиллээх дьыала. «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат». Устуоруйаны билиэхтээхпит, кырдьаҕас көлүөнэни ытыктыахтаахпыт, өбүгэлэрбитин кэриэстиэхтээхпит уонна ону кэнчээри ыччаттарбытыгар иҥэриэхтээхпит.
Петр Дмитриевич Попов 1941 сыллаахха балаҕан ыйыгар бэбиэскэ тутан, Ийэ дойдутун көмүскүү кырыктаах сэриигэ барбыта.Онно кинини ийэ кынна Татыйаас эмээхсин 12 саастаах уолун Проняны доҕор оҥостон, Төҥүлүттэн 64 килэмиэтир сири сатыы хааманнар Майаҕа кэлэн күтүөтүн алҕаан, арчылаан, араҥаччылаан атаарар. Кырдьаҕас киһи күтүөтүгэр үтүө сыһыаннаах буолан, бу үлүгэрдээх ыраах сатыы хааман, кытаанах санаанан алҕаан ыыттаҕа. Ис-иһиттэн тыыннаах ордон кэлэригэр, сымнаҕас тылынан үчүгэйи баҕаран сэриигэ атаарбыта Бүөтүргэ харысхал, тимир-куйах, кытыастар иһиирэр буулдьаттан дурда-хахха буолан көмүскүү сырыттаҕа.

1941-1944 сылларга 2 Белорусскай фроҥҥа сэриилэспит. 1943 сыллаахха улаханнык бааһыран, дойдутугар 2 группалаах инбэлиит буолан, 1944 с этэҥҥэ эргиллэн кэлэр.
Петр Дмитриевич сэрииттэн кэлэн кыаҕа төһө кыайарынан үтүө суобастаахтык дойдутугар, бастакы Баатараҕа үлэлээбитэ.
Кинигэҕэ дириҥ силистээх Бытык аҕа ууһугар, Бочугурас ийэ ууһугар Поповтар (Тараахсыттар) сыдьааннарыттан төрүттээҕэ көстөр. Тараахсыттар ыччаттара тимиртэн, мастан, муостан, туостан туттар тэриллэри оҥорор удьуор уустар эбиттэр. Ол туоһутунан буолар Петр Дмитриевич хос-хос эһэтин уола Кузьма Иннокентьевич Попов (Тараахсыт),. 17 үйэтээҕи остуруогун, мастан оҥоһуллубут башнятын макетын мамонт муоһуттан оҥорон, 19 үйэҕэ кыраайы үөрэтэр мусуойга туттарыллыбыт экспоната билигин да баар эбит.
Петр Дмитриевич Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Баатара нэһилиэгэр 1907 сыллаахха төрөөбүтэ, түөрт кылаастаах үөрэхтээх, уопсай үлэтин ыстааһа — 43 сыл. 1927 сыллаахтан Сыымахха Баатара сельпота аһыллыбыт онно атыыһытынан үлэтин саҕалаабыт. 1931 с. «Сайдыы» табаарыстыба бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир, 1938 с. Тараҕай нэһилиэгэр Табаҕа холкуоска бэрэссэдээтэллээбитэ. 1940 с. Майаҕа «Промартель» диэн тэрилтэҕэ бэрэссэдээтэллээбитэ. 1941с. балаҕан ыйыгар сэриигэ ыҥырыллан барбыта, 2 Белорусскай фроҥҥа гвардейскай батальоҥҥа сэриилэспитэ.
1944 с. улаханнык бааһыран, өр эмтэнэн дойдутугар инбэлиит буолан эргиллибитэ. Дойдутугар кэлэн бэриниилээхтик оройуон боломуочунайын солбуйааччытынан, онтон Дьаҥхаадыга «Революция» холкуоска бэрэссэдээтэл солбуйааччытынан үлэлээбитэ. 1957-1960 сс. Күөллэрикигэ биригэдьииринэн үлэлээбитэ. 1960-1967 сс. Майаҕа мясопромҥа, биэнсийэҕэ тахсыар диэри приемщигынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.
Петр Дмитриевич ханна да үлэлээбитин иһин үрдүк таһаарыылаах үлэтин иһин бар дьон махталын элбэхтэ ылара. Ол туоһутунан буолаллар үтүмэн элбэх грамоталара, махтал суруктара.

Мэҥэ Хаҥаластан уоттаах сэриигэ 3770 киһи ыҥырыллан барбыта, кинилэр истэригэр Петр Дмитриевич эмиэ баара. Кини Майаҕа үлэлии сылдьан 34 саастааҕар, 1941 сыл балаҕан ыйыгар бэбиэскэ туппута. Оччолорго кинилэр Майаттан килэмиэтир сиргэ «Хаар балаҕаҥҥа» олорбуттар.
1941 сыллаахха пуруоҥҥпа тиийээт, сылгы көрүүтүгэр сылдьыбыт, онтон байыаннай үөрэҕи баран 1942 сыл ыам ыйыгар 2-с Беларусскай пуруоҥҥа гвардейскай батальоҥҥа сэриилэһэ киирбит.
1943 сыллаахха Воронеж анныгар күһүн сэриигэ киирии буолбут, онно биир нуучча уолунуун таанканы алдьатар 16 кг ыйааһыннаах, 2 м уһуннаах, уһун уостаах ПТР-нан биирэ ытан, биирэ ботуруон уган, ньиэмэс тванкаларын дэлби эстэрэн сэриилэспиттэр. Сэрии алдьархайа тыынар тыыннааҕы барытын үлтү солоон, кытыастар уотунан төлөннүү уматан өлөрөрү өлөрөн, алдьатары алдьатан туохтааҕар да ыар содуллаах иэдээн. Биир оннук ынырык атаакаҕа киириигэ уҥа илиитин иҥиирин миинэ оскуолката быһа көтөн, улаханнык бааһыран охсуһуу хонуутуттан тахсыбыт. Оннук өлүү кутаа уотуттан, иэйэхситин арчытынан көмүскэллээх, абыраллаах буолан тыыннаах хаалбыт.
Петр Дмитриевич Ийэ дойдутугар олус бэриниилээх уонна эрэллээх хомуньуус этэ. Кини баартыйа улуу идеалларынан салайтаран, Ийэ дойдутун хорсуннук көмүскэспит, Сэбиэскэй буойун буолан турууласпыт дьоллоох. Кининэн билигин оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, бары аймахтара киэн тутталлар, уруйдууллар-айхаллыыллар.

-Эн тыыннаах ордоҥҥун,
Эргийдиҥ дойдугар,
Эйэ,дьол фронугар-
Суобаспыт эппитэ,
Сүрэхпит тэппитэ
Аныгы уол оҕо,
Эйэ да кэмигэр,
Анала,олоҕо-
Охсуһуу үөһүгэр.
Аһаҕас бааспытын
Оһоро-оһоро,
Иэспитин-чааспытын
Чиэстээхтик толоро,
Күл буолбут сирдэргэ
Күөх сады чэлгитэ,
Кураанах истиэптэргэ
Куораты дьэргэтэ,
Ылсыһан барбыппыт,
Ыардары кыайбыппыт…

(В.С.Соловьев-Болот Боотур).

Эйэлээх олоҕу уһансан, Петр Дмитриевич Попов сэрии кэнниттэн, дойдутугар дьиҥнээх патриот, чиэһинэй олоҕун тухары ханнык баҕарар үлэҕэ сыстаҕас, сатабыллаах буолан дьоҥҥо-сэргэҕэ өрүү үтүө холобур, дьон убаастабылын ылыан ылбыт дьоһуннаах киһи.
Бу кинигэҕэ элбэх сырдык, ыраас ахтыылар ону туоһулууллар. Аймахтарыгар амарах сыһыаннаах, үтүө сүбэһит, мэлдьи өйдүүр-өйүүр, туох кыалларынан көмөлөһөр. Петр Дмитриевич кэргэнинээн Прасковья Трофимовналыын алта оҕону төрөтөн, үөрэҕи куруутун өрө тутар буолан оҕолорун барыларын үөрэхтээн, киһи оҥортоон, эйэ дэмнээхтик олорон, бэйэ бэйэлэригэр истиҥник сыһыаннаһан, отут түөрт сыл бииргэ олорбуттар.
Төрөппүттэрин үтүө майгылара, кинилэр сырдык, эйэлээх олоҕу олорон ааспыттара удьуордарыгар үтүө эрэ өрүтүнэн бэриллибитэ бу кинигэттэн арылхайдык көстөр.

Эһэлэрин көрөн үөрэллэр
Удьуордарыҥ-утум сиэннэриҥ,
Эйэҕэс тылынан ахталлар,
Аат үйэтигэр кэскиллэриҥ.
Эн сырдык олоххо тардыспыт,
Эдэр,хорсун кэмнэргин ахтабыт,
Үтүмэн кэмнэргэ саныахпыт,
Үйэттэн-үйэҕэ ааттыахпыт…

(И.Д.Рожина.)

Инна НИКОЛАЕВА-Угинка,»Таммахтар»холбоһук чилиэнэ.