Энэргиэтиктэр күннэринэн быйыл тэриллибиттэрэ 60 сылын туолбут “Якутскэнерго” ПАУо Киин элэктэриичэскэй ситимнэрин салайааччыта Петр Гаврильевич Иванову кытары көрсөн кэпсэттибит.
— Петр Гаврильевич, ахсынньы аам-даам тымныыта түһэн, энэргиэтиктэргэ эппиэтинэстээх күннэр үүннүлэр. Кэлиҥҥи уонча сылга ханнык улахан бырайыактар, тутуулар үлэҕэ киирдилэр?
— Улахан тутуулар туһунан кэпсиир буоллахха, Аллараа Бэстээххэ инвестиционнай бырагырааманан 2013 сыллаахха уопсайа 50 МВА кыамталаах подстанцияны үлэҕэ киллэрбиппит. Онон тимир суол станциятын таһынан, Мэҥэ Хаҥалас, Хаҥалас улуустарын олохтоохторо уотунан хааччылыннылар.
Саха сирин Киин уонна Арҕаа энерго-оройуоннара Уһук Илин холбоһуктаах энерго-ситимин кытары холбоһон, Федеральнай сетевой хампаанньа (ФСК) 220 кВ күүрүүлээх “Майа” подстанциятыгар 110 уонна 35 кВ‑таах лииньийэлэри тардыбыппыт. Уопсайа 25,8 км уһуннаах лииньийэлэри.
Амма улууһугар 35 кВ «Сулҕаччы–Амма» уот лииньийэтэ саҥардан оҥоһулунна. АС‑50 мааркалаах боруобаты АС‑95 уларыттыбыт. Уус Алдан улууһугар «Майа–Бороҕон» 110 кВ магистральнай ситим саҥардылынна.
Дьокуускай куораты харгыһа суох уотунан хааччыйыыга сүҥкэн суолталаах үлэ ыытылынна. 2022 сылга “Марха” 110/10 кВ подстанция үлэҕэ киллэриллэн, «Хатыҥ Үрэх» уонна «Радиоцентр» подстанциялар үлэлэрин арыый чэпчэтэн биэрдэ. Инньэ гынан, Марха түөлбэ олохтоохторо эрэ буолбакка, куорат илиҥҥи өттүгэр олорор чааһынай сектор эрэллээхтик уотунан хааччылынна.
Жатай бөһүөлэгэр өрүс-муора кылаастаах суудуналары тутар стратегическай суолталаах эбийиэк үлэҕэ киириитигэр биһиги, энэргиэтиктэр, эмиэ улахан кыттыгастаахпыт. Ол курдук, судоверфи уонна бөһүөлэги уотунан хааччыйыыга тыйыс килиимэккэ үлэлиир оборудованиеларынан хааччыллыбыт 110/6 кВ аныгы подстанцияны туппуппут. Манна 10 МВА кыамталаах икки трансформатор туруоруллубута. Итиэннэ 5 км кэриҥэ уһуннаах ситимнэри тардыбыппыт.
2024 сылга Томпотооҕу РЭС 110 кВ «Хаандыга» подстанцияҕа саҥа реакторы, ол эбэтэр УШР диэни (управлямый шунтирующий реактор) үлэҕэ киллэрбиппит. Бу Томпоҕо баар Нежданинскайдааҕы хайаны байытар кэмбинээти уотунан хааччыйыы хаачыстыбатын тупсарар сыалтан тутуллубута.
Манна өссө биири бэлиэтээн этиэм этэ. Ол курдук, аҕыйах сыллааҕыта Федеральнай сетевой хампаанньа 220 кВ‑таах “Майа” подстанциятыгар кабельнай муфталар алдьанан, илин эҥэргэ улахан саахал тахса сылдьыбыта. Бастаан биирэ тоҕо тэппитэ, онтон иккиһэ. Инньэ гынан, олох уота суох хаалбыппыт. Биир лииньийэттэн бииргэ быраҕан, үөскээбит балаһыанньаттан тахсыбыппыт. Иккис сылыгар эмиэ оннук буолбута. Олох даҕаны ити муфталар биһиги тымныыбытыгар сөбө суохтар эбит. Тымныы түстэҕинэ, хайыта барар эбит. Аны характеристикатыгар –60 кыраадыһы тулуйумтуо диэн эрээри, тостор тымныыны тулуктаспат эбит. Ол иһин ФСК билигин “сылаас дьиэлэр” диэни туттулар, муфталара онно киирэр.
— Чугастааҕы былааннарга киирдэххэ, Киин элэктэриичэскэй ситимнэри туох үлэ күүтэрий?
— Олорор дьиэлэри, социальнай эбийиэктэри тутуу сыллата былааннаахтык ыытыллар. Бу үлэ барыта энэргиэтиктэрэ суох сатаммат. Дьокуускайга 17 кыбартаалга хаарбах туруктаах иккилии мэндиэмэннээх дьиэлэр көтүрүллэн, уонтан тахсалыы этээстээх таас дьиэлэр тутуллаллар. Онон «Спортивнай» подстанцияны тутуу былааннанан, үлэ номнуо саҕаланна. Билигин үлэлии турар “Хатыҥ Үрэх” подстанция саҥа кыбартаал кыамтатын хайдах да гынан уйунар кыаҕа суох.
Киин куоракка өссө биир улахан “Ленские высоты” диэн кыбартаал тутуллан эрэр. 12000 кэриҥэ олохтооҕу уотунан хааччыйыыга «Речной порт» подстанцияны тутуу соруга биһиги иннибитигэр турар.
Маны таһынан, Дьокуускайдааҕы ГРЭС‑1 кэннигэр “Туймаада-ТЭЦ” тутулла турар. Онно уот ситимнэрин оҥорторо сылдьабыт. Эһиил үлэҕэ киириэхтээх.
Саҥа эбийиэктэри тутуу сэргэ саҥардыы, кыамтаны улаатыннарыы үлэлэрэ ыытыллыахтара. Холобур, РФ Энэргиэтикэҕэ министиэристибэтин бирикээһигэр олоҕуран, 2025–2030 сылларга Арассыыйа электро-энэргэтиичэскэй ситимнэрин сайыннарыы бырагырааматын иитинэн, 110/35/10 кВ «Сулҕаччы» подстанция трансформатордарын уларытан, кыамтатын улаатыннарыахтаахпыт. 110/35/10 кВ «Бороҕон» подстанцияҕа 1 Т уонна 2 Т трансформатордар уларытыллан кыамталара эмиэ улаатыахтаах.
— Баараҕай суолталаах тутууларга киирдэххэ, холобур, Өлүөнэ муостата, Эпос уонна ускуустуба киинэ элбэх кыамтаны ирдиирэ чахчы. Бу хайысханан үлэни кэпсиириҥ буоллар.
— 33000 кв. миэтэрэ иэннээх Эпос уонна ускуустуба киинэ уокка холбоммута. Эбийиэги үлэлэтиигэ 3,6 МВт кыамта наада. Бу сылга комплекс территориятыгар кабельнай ситимнэри тардыбыппыт.
Биир улахан бырайыагынан Жатайга «Точка будущего» үөрэх кластера буолар. Бырайыак быһыытынан манна оҕо уһуйаана, сэттэ үөрэнэр куорпус, бассейннаах спортивнай блок, олорор дьиэлэр, паркинг бааллар. Онон бу балары барытын хааччыйыыга 3,6 МВт биэрэн турабыт.
Өлүөнэ муостатын туһунан этэр буоллахха, биһиги аҕыйах лииньийэбит мэһэйдиир этэ. Ону барытын көһөрөн, муостаҕа тиэрдэр суол ааһарыгар бэлэм олоробут. Итиэннэ өрүс икки кытылыгар төһө кыамта наадатынан техусулуобуйа бэлэмнээтибит.
— Билигин олохпут тэтимнээхтик сайдан, сыллата саҥаттан саҥа технологиялар киирэ тураллар. Холобур, оннооҕор тыа сиригэр мас тирэхтээх уот ситимнэрин композитнай тирэхтэр солбуйан эрэллэр.
— Оннук баар. 2021–2022 сылларга Нам улууһугар
10 кВ уот ситимигэр композитнай матырыйааллаах 18 сыбаайа, оттон Хаҥалас улууһугар 3 өстүөкүлэ-былаастык тирэх түһэриллибиттэрэ. Энэргиэтикэҕэ композитнай элэмиэннэр 2010 сыллар саҥаларыттан туһаныллан барбыттара. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр туһааннаах матырыйаалы боруобалааһын 2012–2014 сылларга ыытыллыбыттара. 2012 сылга 110 кВ лииньийэҕэ Хаҥалас Улахан Аанын таһыгар Покровскайдааҕы РЭС биригээдэтэ икки өстүөкүлэ-былаастык тирэҕи туруорбута. Онон туһааннаах матырыйааллар Саха сирин тыйыс килиимэтигэр эрэллээхтик туһаныллыахтарын сөбүн дакаастаабыттара. Композитнай тирэхтэр 50 сыл сулууспалыыр кыахтаахтар, онон үйэлэрэ уһун.
Билигин композитнай тирэхтэр Покровскайдааҕы, Бэрдьигэстээхтээҕи, Майатааҕы РЭС-тэргэ үлэлии тураллар.
Бороҕоннооҕу, Майатааҕы, Тааттатааҕы, Элдьикээннээҕи, Намнааҕы, Киин уонна Амматааҕы РЭС-гэ реклоузер (автоматические пункты секционирования) диэннэри туруорбуппут. Бу саахал ханна тахсыбытын чопчу билэргэ туһалаах оборудование.
— Петр Гаврильевич, 60 сыл устуоруйалаах тэрилтэ сайдыытыгар бэриниилээхтик, таһаарыылаахтык үлэлээбит дьону бэлиэтиир хайаан да наадалаах дии саныыбын. Дьэ тумус туттар үлэһиттэргин, аҕыйаҕы да буоллар, ааттаталыырыҥ буоллар.
— Биһиги тэрилтэбитигэр үрдүк кылаастаах, идэтийбит исписэлиистэр элбэхтэр. Ол иһигэр тэрилтэ кылаабынай инженерэ, уопуттаах энэргиэтик Михаил Владимирович Варейкиһи чорботон этиэм этэ. Кини 2009 сылтан биһиги тэрилтэҕэ кылаабынай инженеринэн таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар. Бу салааҕа үлэлээбитэ ыраатта. 90‑с сылларга “Якутскэнергоҕа” кэлбитэ. Маны таһынан, тиэхиньиичэскэй көрүү-истии уонна өрөмүөн сулууспатын кылаабынай эспиэрдэрин Никифор Валерьевич Захаровы уонна Григорий Николаевич Ильины ааттыахха сөп.
Улуустарга үлэлии сылдьар дьоммун ааттаталыам этэ. Чурапчытааҕы РЭС маастара Константин Васильевич Фомин, Бороҕоннооҕу РЭС начаалынньыга Николай Николаевич Седалищев (маннык начаалынньык олох аҕыйах. 1 С бырагырааматтан саҕалаан, тутууга тиийэ үлэлиир кыахтаах киһи), Намнааҕы РЭС начаалынньыга Анатолий Семенович Васильев, Томпотооҕу РЭС кылаабынай инженерэ Антон Михайлович Мархинцев уо. д. а.
— «Эдэртэн эрчимин, кырдьаҕастан сүбэтин» ыл диэн өс хоһоонугар этиллэрин курдук, уопуттаах үлэһиттэр эдэр исписэлиистэри бэлэмнииргэ туох үлэни ыыталларый? Эдэр ыччат энэргиэтикэҕэ төһө үлэлии кэлэрий?
— Син кэлэллэр. Бастаан быраактыкаҕа сылдьаллар. Биһиги үлэһиттэрбит быраактыкаҕа кэлбит устудьуоннарга ирдэбиллээхтик сыһыаннаһаллар. Өрүү күүс-көмө, тирэх буолан, сүбэ-ама биэрэн, бары күүстэрин ууран туран үлэлииллэр. Үрдүк үөрэх кыһаларын кытары үлэлэһэбит. Хаҥаласка, Уус Алдаҥҥа, Горнайга, Мархаҕа оскуолаларга энерго-кылаастар арыллан үлэлииллэр.
Улуустааҕы РЭС-тэргэ икки эдэр кылаабынай инженер бааллар. 30 саастарын туола иликтэр. Уопутуран, идэтийэн эрэллэр.
— Петр Гаврильевич, үбүлүөйдээх сылгытынан өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар, биир идэлээхтэргэр тугу баҕарыаҥ этэй?
— Барыта этэҥҥэ буоллун! Үлэһиттэрбэр, бииргэ үлэлиир дьоммор саамай кылаабынайа доруобуй буоллуннар диэн этиэм этэ. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун кэлэн иһэр Саҥа дьылынан эҕэрдэлиибин, дьоллоох-соргулаах буоллуннар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин баһылыга Айсен Николаев «Саха сирэ – Дьоруойдар дойдулара» каадыр бырагыраамата салҕанан барыаҕын туһунан…
Үүнэр сылтан саҥа дьиэ кэргэн төлөбүрүн биэрэр буолуохтара. Бу төлөбүрү норуокка “төрөппүт 13-с хамнаһа” диэн…
Бүгүн Ил Дархан Айсен Николаев суруналыыстары кытары көрсүһэригэр эрэгийиэн сүрүн салааларыгар идэтийбит каадырдар тиийбэттэрин эттэ.…
Былырыын олунньуга Онкология өрөспүүбүлүкэтээҕи диспансерын саҥа дьиэтэ үлэҕэ киллэриллэн, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо уодаһыннаах ыарыыны сэрэтэргэ уонна…
Бүгүн Дьокуускайга буолбут пресс-кэмпириэнсийэҕэ «Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Олег Марков «Саха» НКИИХ биллиилээх…
Ахсынньы 18 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун И.М. Сосин аатынан Майатааҕы киин бибилэтиэкэ ааҕар саалатыгар бэйиэт,…