“Племенной үлэни сөптөөхтүк тэрийиэххэ”

Ааспыты сэгэтэн көрдөххө… 1951 сыллаахха кулун тутар 10 күнүгэр Саха АССР миниистирдэрин Сэбиэтин «Саха АССР ынах сүөһү судаарыстыбаннай племенной рассаднигын туһунан» 149 №-дээх уурааҕа тахсыбыта.  Кэлэр 2026 сылга   75 сыллаах үбүлүөйү көрсөөрү олоробут.

Саха сиригэр 1929 с. Архангельскай уобаластан холмогор боруода ынахтар аҕалыллан, куоракка, билиҥҥи көтөр фабрикатын оройуонугар, племенной хаһаайыстыба тэриллибитэ итиэннэ ууһаппыт боруода тыһаҕастарын Дьокуускайга, Намҥа, Хаҥаласка тарҕаппыта. 1934 с. Уус Алдаҥҥа, Мэҥэ Хаҥаласка симментал боруода  ынахтар аҕалыллыбыттара. Ити курдук, 1930-с сылларга 306 холмогор, 309 симментал боруода сүөһү аҕалыллан, систиэмэтэ суох да буоллар, олохтоох саха сүөһүтүн кытары иссиһиннэрии үлэтэ саҕаламмыта.

Ирдэбилгэ эппиэттиир племенной сулууспа 1951 сылтан тэриллибитэ. Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар Төҥүлүтээҕи племрассадник түөрт племенной, биэс племеннойга хандьыдаат пиэрмэлэриттэн 1951-1957  сс. барыта 246 боруода ыччат сүөһү өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕатыллыбыта. 1971 с. “Судаарыстыбаннай племенной холбоһук” тэриллибитэ. Систиэмэлээх үлэ түмүгэр, ынаҕы ыаһыҥҥа үрдүк  көрдөрүүлэр ситиһиллибиттэрэ. Ол курдук, Павел Шарин ынаҕын ахсыттан 6072 киилэ, Петр Яковлев 5432 киилэ үүтү ыыры ситиспиттэрэ.

Кэлии сүөһүлэр тустарынан  

Киһи бэйэтэ ууһатан таһаарбыт (собуот боруода) ийэ сүөһүтэ 15-20 сыл буола-буола, тупсарыллан иһиэхтээх. Ити иһин, 1964-1990 сс. өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн 26 тыһ. 655 племенной сүөһү (15 тыһ. 730 симментал, 9 тыһ. 378 холмогор) сүөһү аҕалыллыбыта. Сопхуостар эстиэхтэриттэн сүөһүнү аҕалыы тохтуу сылдьан баран, 2007 сылтан сөргүтүллэн, кыраныысса таhыттан 316 төбө австрийскай селекциянан ылыллыбыт  симментал боруода  ынахтар Хаҥалас уонна Нам улуустарыгар аҕалыллыбыттара.   2011 – 2024 сылларга Россия араас эрэгийиэннэриттэн  барыта 5162 төбө  племенной  сүөhү, ол иhигэр  1306 төбө эт боруода, 3856 үүттээх племенной ынах  кэлбитэ. Эт боруода сүөhүнү  аҕалыы биhиги тыйыс айылҕабытыгар, аhылыкпытыгар идэтийэн үөскүүрэ ыараханынан сибээстээн,  2015 сылтан тохтотуллан  турар.

Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ынах сүөһүгэ барыта 8 саҥа араас боруода киллэрилиннэ, ол иhигэр 6 боруода — кыһыл истиэп, кыhыл эриэн, хара эриэн, сычевскай, айширскай уонна голштинскай боруодалар үүт ыаhыныгар анаан,  2 эт боруодалара – калмык уонна герофорд  аҕалыллыбыттара.

Ханнык баҕарар боруода сүөһү дойдутуттан атын усулуобуйаҕа, аһылыкка үөрэнэригэр балачча бириэмэ, сөптөөх көрүү-истии итиэннэ анал үөрэхтээх исписэлиистэр билиилэрэ ирдэнэр.  Хас биирдии боруода үчүгэй да, мөлтөх да өрүттэрдээх. Биһиги айылҕабыт уратытын уонна сүөһү аһылыга  кырыымчыгын учуоттаан, араас боруода сүөһүнү иитэ сатааһынтан туттунуохха.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын 2017 сыл тохсунньу 11 күнүнээҕи дьаһалынан, племенной үлэни тэрийии уонна сүрүннээһин “Сахаагроплем” судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтигэр сүктэриллибитэ.  Бу тэрилтэ Арассыыйа племенной регистрыгар киллэриллибит 45 племенной хаһаайыстыбалары, 13 племеннойга хандьыдаат хаһаайыстыбалары уонна 5 сервиснэй тэрилтэни кытары үлэлиир. Манна киирэллэр эрэгийиэннээҕи инфорационнай киин, молекулярнай-генетическай эспэртиисэ, үүккэ селекциялыыр эспэртиисэ лабораториялара, эрэгийиэҥҥэ ынаҕы искусственнай буоhатыыны тэрийээhин уонна сылгы 3 боруодатыгар силиэксийэлиир кииннэрэ.

Биhиги тыйыс айылҕабытыгар идэтийэн үөскээбит барыта 9 боруода  дьиэ кыыла-сүөлэ баар:  ынах сүөhүгэ 3 (симментал, холмогор, саха ынаҕа), сылгыга 3 (саха сылгыта, мэгэдьэк, өлүөнэ боруодата) уонна 2 тиип (халыма, дьааҥы),   хотугу дьиэ табатыгар 3 (эбээн, эбэҥки, чукча) уонна  сибиинньэҕэ үс (улахан маҥан, Дюрок, Ландрас) боруодалар иитиллэллэр.

2024 сыл түмүгүнэн ынаҕы ыаһыҥҥа племенной хаһаайыстыбалар көрдөрүүлэрэ  өрөспүүбүлүкэ орто көрдөрүүтүттэн (459 кг) үрдүк, ол эбэтэр 3064 кг тэҥнэһэр. Өрөспүүбүлүкэ орто көрдөрүүтэ  2605 киилэ.  Холобур, “Бөртө” сылгы собуота (Хаҥалас улууhа) биир племенной ынахтан  3556 киилэ үүтү, “Кладовая Олекмы” ХЭТ (Өлүөхүмэ) 3522 киилэ  үүтү ыабыттара.

Ынаҕы искусственнай буоhатыы племенной үлэни түргэтэтэр биир сүрүн технология буолар. Арассыыйа учуонайдара ааспыт үйэ 70-с сылларыгар аан дойдуга бастакынан атыыр оҕус сиэмэтин убаҕас азотка тоҥорон, өр сылларга уура сытан туттар ньыманы киллэрбиттэрэ. Ааспыт сыл түмүгүнэн  өрөспүүбүлүкэҕэ барыта  27 843  төбө  сиэмэлэммитэ, ол эбэтэр сиэмэлэнэр туруктаах ынахтан 49,1% ылар (суола-ииhэ суох нэhилиэктэртэн уратыларга). Ынаҕы искусственнай буоһатыыга эппиэттээх судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтэ “Сахаагроплем” быйыл  21 465 ынаҕы  хабар сорудах, былаан ылан үлэлии олорор.

Үбүлээһин хайдаҕый?

2025 с. племүлэ тэрээhинигэр федеральнай бүддьүөттэн 89,5 мөл., өрөспүүбүлүкэттэн 261,7 мөл. солк., барыта 351,3  мөл. солк.   көрүллэн, племхаһаайыстыбаларга, ынаҕы  искусственнай буоhатыынан дьарыгырарга, племенной үлэни улуустарга тэрийэргэ анаан тиэрдиллиэҕэ. Биир  племенной төбөҕө (ынахха, биэҕэ, тыһы табаҕа) 2024 сылаахха  7,2 тыhынча солкуобай көрүллүбүт эбит буоллаҕына, быйылгы дьылтан бэрээдэккэ кыра уларыйыы киирэн,  племенной ынах төбөтүгэр 15,0 тыһ. солк., биэҕэ 6,1 тыһ. солк., тыhы табаҕа 3,070 тыh.солкуобай көрүллүбүтэ. Сыл устата ынаҕы  искусственнайдык буоһатыыны уонна племенной үлэни  тэрийэригэр  255,9  мөл.солкуобай көрүллүбүтэ.  Манна 25 олохтоох племенной атыыр оҕустары көрүү-истии, кинилэртэн сиэмэ ылан убаҕас азотка тоҥоруу, азоту оҥорон таһаарар ыстаансыйа үлэтин хааччыйыы итиэннэ нэһилиэктэргэ сиэмэлиир матырыйаалы уонна убагас азоту тиэрдии ороскуоттара ааҕыллар.

Арассыыйаҕа селекциялыыр-племенной үлэҕэ олус үчүгэй дьаһаллар  ылыллан эрэллэр. Бастатан туран, атыыр оҕус сиэмэлэрин тас дойдулартан киллэриини аччатар уонна олохтоох боруодалары кытары үлэни күүһүрдэр сорук турбута. Онон төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах эстэн эрэр боруода сүөһүлэргэ тус сыаллаах соруктаах үлэ ыытыллар. Ону тэҥэ ирдэбил эмиэ үрдүүр.  2026 сыл балаҕан ыйыттан  племенной үлэҕэ федеральнай судаарыстыбаннай информациялыы ырытар бырагыраама олоххо киирэрэ былааннанар. Холобур, бу бырагыраамаҕа племенной сүөһүнү (бородууксуйаны) атыыластаххына үүтүн, этин бородууксуйата, төрөөбүтэ, ханна атыыламмыта эбэтэр өлбүтэ барыта арылхайдык көстөр уо.д.а.

Племенной үлэни сүрүннүүргэ министиэристибэҕэ Экспертнэй хамыыһыйа үлэлиир. Сыл ахсын үлэ түмүгүнэн мунньах уонна селекционер-зоотехниктарга сэминээр ыытыллар. Племенной үлэ исписэлиистэрин суолтатын үрдэтэр, племенной дьыаланы тэнитэр сыалтан үс сылга биирдэ техник-осеменатордар, селекционер-зоотехниктар өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиилэрэ тэриллэр, кыайыылаахтар Арассыыйа таһымыгар күрэхтэһиилэргэ баран кытталлар. Ол курдук, 2022 сыллаахха Киров куоракка техник-осеменатордар, 2024 с. Москваҕа  зоотехник – селекционердар бүтүн сойуустааҕы күрэхтэригэр   2-лии специалист баран кыттыыны ылан, үөрэнэн кэлбиттэрэ.

Түмүк оннугар

Сүөһү-сылгы, таба ахсаанын элбэтиигэ, хаачыстыбалаах аһылык базатын  тэрийиигэ итиэннэ ылыллар бородууксуйаны  тупсарыы соруктарын толорууга, бастатан туран, миэстэҕэ племенной үлэни сөптөөхтүк  тэрийиэххэ. Биллэн турар, манна олох таһымын көрдөрүүтэ, сүөһү иитиитигэр уопсай култуура эмиэ оруоллаахтар. Сүөһүнү сэлиэксийэлиир үлэ  науканы кытары сибээстээҕин быһыытынан, племенной үлэнэн дьарыгырар хаһаайыстыба үрдүк таһымҥа туруохтаах. Үрдүк бородууксуйаны биэрэр боруода сүөһүнү иитии —  судаарыстыба аһынан-үөлүнэн хааччыллытын бигэ мэктиэтэ уонна кэскилэ буолар.

Галина Николаевна ОСИПОВА, СӨ тыатын хаhаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин Сүөһүнү иитии салааларын сайыннарыыга,  племенной дьыалаҕа, кэпэрээссийэлээhиҥҥэ  уонна бааhынай хаhаайыстыбаларынан дьарыгырыыга департаменын салайааччытын солбуйааччы, биология наукатын хандьыдаата

Хаартыскаҕа: 7000 тахса киилэ үүтү биэрбит ”Эллада”диэн ынах  (“Кладовая Олекмы” ХЭТ). Г.Осипова ыытта