Путин Арассыыйаҕа тыл бэлиитикэтин төрүттэрин бигэргэттэ

От ыйын 11 күнүгэр 474 №-дээх Ыйааҕынан бэрэсидьиэн Владимир Путин   РФ судаарыстыбаннай тыл бэлиитикэтин төрүттэрин бигэргэттэ.

Ыйаах сыала-соруга — биһиги дойдубут судаарыстыбаннай тылын, өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларын, ону сэргэ Арассыыйа бары норуоттарын тылларын харыстааһын, сайыннарыы, өйөөһүн, нуучча тылын аан дойдуга тарҕатыы.

Нуучча тыла Арассыыйа судаарыстыбаннаһын биир төрүтэ буолар уонна Арассыыйа үгэс буолбут духуобунай-сиэрдээх сыаннастарын кытта быстыспат ситимнээх диэн этиллэр. Итини тэҥэ, Арассыыйа норуоттарын бары тыллара судаарыстыба өйөбүлүнэн туһаналлара, дойду бары олохтоохторугар төрөөбүт тылларын туһанар быраап мэктиэлэнэрэ тоһоҕолоон бэлиэтэнэр.

“Нуучча тылын туттууну хааччахтыыр, нуучча култууратын (ол иһигэр нуучча литэрэтиирэтин) «суох оҥорор», нууччалыы тыллаах Арассыыйа СМИ-тин туоратар, үгэс буолбут Арассыыйа духуобунай-сиэрдээх сыаннастарыгар утарылаһар идеологическай сыһыаннаһыылары олохтуур сорунуулары Арассыыйа сорунуулаахтык утарсар” диэн ыйаахха этиллэр.

Ханнык кутталлар суоһууллар?

Ыйаахха судаарыстыбаннай тыл бэлиитикэтин эйгэтигэр биэс куттал баара быһаарыллыбыт. Олор истэригэр:

— нуучча тылыгар баар тэҥ өйдөбүллээх омук тылын, ону таһынан, стандартнай тылдьыттарга киирбэт омук тылларын официальнай кэпсэтии эйгэтигэр төрүөтэ суох туттуу;

— сорох судаарыстыбалар нуучча тылын эйгэтин хааччахтыы (кыччата) сатааһыннара;

— тылы илдьэ сылдьар Арассыыйа норуоттарын ахсаана уонна ону туһанар эйгэлэрэ кыччаан иһиитэ.

Сүрүннээн туох оҥоһуллара ирдэнэр

Өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларын уонна атын норуоттар тылларын харыстыыр, өйүүр, сайыннарар туһуттан Национальнай словарнай пуондаҕа разделлары эбэн биэриэхтэрэ. Олорго Арассыыйа норуоттарын тылларын учуоттаммыт нуормаларын туһунан дааннайдар ыйылла сылдьаллар. Ону кытта судаарыстыбаннай тылларга оскуола учуобунньуктарын биир кэлим ситимэ уонна ону үөрэтии мэтиэдикэтэ оҥоһуллуоҕа. Арассыыйа норуоттарын тылларыттан киирбит буукубаларга кириллица клавиатуратыгар анал миэстэ бэриллиэҕэ.

2023 сыл олунньутугар «РФ судаарыстыбаннай тылын туһунан» федеральнай сокуоҥҥа нуучча тылыгар баар тэҥ өйдөбүллээх омук тылын туттуу сөбө суоҕун туһунан уларытыылар киирбиттэрэ. Бу ирдэбил дуоһунастаах дьоҥҥо, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай информационнай систиэмэлэргэ уонна үөрэх эйгэтигэр дьайар.

Тыл бэлиитикэтин биир сүрүн хайысхатынан сокуоннай саастарын туола илик омук оҕолоро нуучча тылын төһө билэллэрин бэрэбиэркэлиир систиэмэни киллэриилэрэ буолар диэн ыйаахха этиллэр. Ону тэҥэ Арассыыйаҕа тас дойдулар дьонноро кэпсэтэр, бодоруһар усулуобуйаларын тупсарыы, ол мэхэньиисимин тупсарыы. Маны таһынан, судаарыстыбаннай бэлиитикэ нуучча тыла уонна Арассыыйа атын тыллара интэриниэккэ киэҥник туттуллалларыгар көмөлөһөрө сабаҕаланар.

Арассыыйа сиригэр-уотугар нуучча тыла судаарыстыбаннай тыл буоларын үрдүнэн, дойдуга араас норуоттар туттар 270‑тан тахса тыллара уонна диалектара баара официальнайдык билиниллэн турар. Нуучча тылын (111 мөлүйүөн киһи кинини төрөөбүт тылынан ааҕар) таһынан, саамай тарҕаммыт төрөөбүт тылларынан татаар, чечен уонна башкир тыллара буолаллар — холбоон уон мөлүйүөнтэн тахса киһи саҥарар.

Судаарыстыбаннай статустаах тыл быһыытынан сылдьар

Национальнай өрөспүүбүлүкэ буоларбыт быһыытынан төрөөбүт тылбыт бу ыйаахха ханна миэстэтин булбутун интэриэһиргиирбит сиэрдээх. Төрөөбүт тыллары үөрэтэр киин үлэһиттэрэ (салайааччы Феодосия Габышева), көрдөххө дьоҕус гынан баран, улахан суолталаах дьыаланы оҥоро олороллор.

Феодосия Габышева, Төрөөбүт тыллары үөрэтэр киин салайааччыта:

— Билигин “Тыллар тустарынан” федеральнай сокуон барыла оҥоһулла сылдьар. Бэрэсидьиэн ыйааҕа ону кытта биир ситимҥэ сылдьар төрүт докумуон. Ол сокуон барылыгар биһиги бу сааскыттан күүскэ үлэлэһэ сылдьабыт. Сокуон барылыгар уонна үөрэҕи сүрүннүүр докумуоннарбытыгар “төрөөбүт тыл” диэн өйдөбүлү “Арассыыйа норуоттарын тыллара” диэнинэн солбуйар үлэ саҕаламмыта. Ону бэйэбит Ил Түмэммитин, Москваҕа баар Төрөөбүт тыллар федеральнай институттарын, Сибиир федеральнай уокуругун оробуочай бөлөҕүн кытта күүскэ үлэлээн, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Ильдар Гильмутдиновка тиийэ сурук суруйан, кини кэмитиэтин мунньаҕар тыл этэн, билигин үөрэх ыстандаартыгар (ФГОС) “Төрөөбүт тыл (Арассыыйа норуотун тыла)” диэнинэн киирэригэр бэйэбит кылааппытын киллэрдибит дии саныыбын. Ити аата биһиги оскуолаҕа “төрөөбүт тыл” диэни туттар толору бырааптанныбыт. Сокуон барылыгар эмиэ көнөн, төрөөбүт тыл диэн бэйэтин төрүт өйдөбүлүнэн хаалла.

Арассыыйаҕа 34 судаарыстыбаннай статустаах тыл баар. Онон биһиги сахабыт тыла судаарыстыбаннай статустаах, туттуллар эйгэтэ кэҥиэхтээх диэн, 2023 сыллаахха “Функционирование государственных языков республик РФ: состояние и перспективы” диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы билим-практическай кэмпириэнсийэтин ыытан, саҥа тэриллибит Кииммит үлэтин саҕалаабыппыт. Билигин санаатахха, бу буола турар сабыытыйалары эрдэттэн өтө көрбүт курдук эбиппит. Быйыл үлэбит ис хоһоонун өссө кэҥэтэн, тыл уонна култуура эйгэтин тэрийии боппуруостарыгар билим пуорумун ыытан, Арассыыйа бөдөҥ учуонайдарын түмэн кэпсэттибит. Тыл хайаан да туттулларыгар усулуобуйалаах буолуохтаах.

Онтон бу бэрэсидьиэн Ыйааҕа таҕыста. Ыйаахха бибилэтиэкэлэри, түмэллэри, о. д.а. үлэҕэ тардыҥ диэн хаста да этиллэр, онон тыл сайдарыгар социокултуурунай эйгэ баар буолуохтаах диэн этиибит манна сөп түбэһэр.

Федеральнай таһымҥа тыл бэлиитикэтин сүрүннүүр, дьаһайар ситэриилээх былаас уоргана баар буолуохтаах. Ол суох. Ол иһин үөрэх, култуура, норуоттар икки ардыларынааҕы, о. д.а. биэдэмистибэлэр бары тус-туспа үлэлии олороллор. Онон сүрүннээччи баар буолуон наада.

Биир улахан боппуруос — учуобунньуктар. Ыйаахха өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларын оскуолаҕа үөрэтэр биир кэлим учуобунньуктары оҥоруохха, ону сэргэ нуучча тылын үөрэтиини кытта дьүөрэлиир мэтиэдикэ баар буолуохтаах диэн этиллэр. Ити урукку сэбиэскэй методология, ол аата сааһыланыы баран эрэр. Ол гынан баран итинниккэ эрэгийиэннэр уратылара көстүөхтээх, учуоттаныахтаах. Биһиги ыытар научнай тэрээһиннэрбитигэр, федеральнай тэрилтэлэри кытта бииргэ үлэлиирбитигэр итинник тосхолу тутуһабыт. Ол эрээри ол учуобунньуктары ким үбүлүүрүй?

Аны тылга судаарыстыбаннай бэлиитикэни киллэрэргэ бырагыраама оҥоһуллуохтаах. Ол оҥоһулуннаҕына үчүгэй буолуо этэ.

Биһиги Кииммит билигин сүрүннээн үөрэх эйгэтигэр идэтийэр. Онон бу күннэргэ үөрэх былааныгар үлэлии олоробут. Бу докумуон хас да барыйааннаах. Төрөөбүт тылынан үөрэниини, төрөөбүт тылы үөрэтиини тэрийэр оскуолаларга аналлаах хас да барыйаан баар. Саҥа оҥоһуллубут, быйыл күһүн үлэҕэ киириэхтээх үөрэх былааныгар бастакы кылааска төрөөбүт тылы үөрэтэр үс чаастан биир чааһы көҕүрэтэн кэбиспиттэр. Биһиги ону көрөн баран, бастаан бэс ыйын ортотугар бэйэбит министиэристибэбитигэр, онтон от ыйын саҥатыттан федеральнай институкка уонна атын субъектарга биллэрэн, чааспытын төннөрөрү туруорсан суруктары ыыппыппыт. Хомойорбут диэн, маннык докумуоннары оҥорорго урукку курдук эригийиэннэри кытта сүбэлэспэт, ырытыспат буоллулар. Урут миниистирдиир, Ил Түмэҥҥэ дьокутаат да эрдэхпинэ, барытыгар тута кыттыһан үлэлэһэр кыахтаах этим. Билигин биир чааспыт быһаарылларыгар элбэх федеральнай докумуону көрөн-истэн, төрүөтүн быһаарсарга дириҥник ырыта олоробут. Бастакы кылаас оҕотун ноҕуруускатын өссө күүскэ хонтуруоллуур СанПиН саҥа ирдэбиллэрэ киирбит буолан, манна уустук балаһыанньа үөскээбит. Онон бу хайысхаҕа үлэбитин өссө күүһүрдүөхпүтүн наада. Хайаан да быһаарыллыа диэн эрэнэбит. Дьокутааттар, ситэриилээх былаас уонна үөрэх эйгэтин салайааччылара, учуонайдар, учууталлар, уопсастыбаннас бары биир санаанан үлэлээтэхпитинэ, ситиһии баар буолуоҕа.