Роман Туприн: “Табаһыт саахыматчыт курдук”

Анаабыр улууһун Үрүҥ Хайа сэлиэнньэтигэр Үлэ Дьоруойа, Ворошилов холкуос аатырбыт биригэдьиирэ Илья Спиридонов аатын сүгэр табаны иитэр-бултуур тэрилтэ баар. Бу МУП салайааччыта Роман Туприны кытта быйыл кыһын таба кыстыга хайдах баран иһэрин туһунан кэпсэтиибитинэн “Хайдах олороҕут, Үрүҥ Хайа табаһыттара” диэн ыстатыйаны таһаарбыппыт.

Онно Роман Дмитриевич кэпсээниттэн, тылыттан-өһүттэн бу хоту дойду дьиҥнээх патриота, туруу үлэһитэ сылдьарын итэҕэйбитим. Ити санаабын бигэргэтэн биэрбит курдук, быйыл саас СӨ Ил Дарханын Айсен Николаев олохтообут “Үлэ киһитэ” бириэмийэни биэс уон бастыҥ үлэһит иһигэр киирэн ылбыта.

Роман Дмитриевич Туймаада ыһыаҕар күндү ыалдьыт буолан, ыҥырыллан кэлбит. Кинини кытта өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев анаан-минээн бу күннэргэ көрсүбүт. Дьэ, онно табаһыттар бас-көс киһилэрэ тугу туруорсубутуй? Бастатан туран, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэригэр үчүгэй усулуобуйата тэрийиэххэ, устудьуоннары производствоҕа таһааран үлэлэтиэххэ диэн (билигин дьупулуомнаах ыччат курьердыы сылдьарын дириэктэр сүрэҕэ ылыммат). Тыа хаһаайыстыбатын чулуу үлэһиттэрин Арассыыйа таһымыгар үрдүк судаарыстыбаннай наҕараадаҕа түһэриэххэ, хоту дойдуга дьоҕус авиацияны булгуччу сөргүтүөххэ диэн. Уонна, биллэн турар, долган табатын күүскэ тэнитэргэ.

Хоту наар кинилэр табаларыгар атастаһа сатыыллар эбит. Долган табата тулуурдааҕын, түргэнин иһин. Онон научнай үлэ ыытыллара, бу таба туох үчүгэйдээҕин, кыахтааҕын дакаастааһын күүтүллэр.

Кэпсэтиибитин дириэктэр хоту дойдуга айылҕа уларыйыытыттан саҕалаабыта мээнэҕэ буолбатах:

— Кэнники кэмҥэ араас дьиктилэри көрөр буоллубут. 2000 сыллаахха кураан сатыылаабыта. Билигин саас эрдэ кэлэр буолла, бу киин оройуоннары кытта тэҥнэһэн эрэбит диэххэ сөп. Сайыммыт итийэр, күһүммүт уһуур. Табаны бырдах-кумаар улаханнык аймыыр. Биһиэхэ бэс ыйын 14 күнүн эргин от үүнэр, ол саҥа төрүөххэ үчүгэй. Айылҕаттан сылтаан табаҕа сайын хаста даҕаны ыарыы турар буолла, онтон табабыт барахсан өрүттүбэт. Оттон муорабыт биэрэгэ былыргы бөһүөлэк буоллаҕа, 40 сыл араас тимир эҥин мунньуллубута хара баһаам сыттаҕа. Табаларбытыгар ол эмиэ мэһэйдиир уонна мэччирэҥ тиийбэт, — диэн кэпсээнин саҕалаата дириэктэр.

Кини 1991 сыллаахха Үрүҥ Хайа орто оскуолатын үөрэнэн бүтэрэн, бэйэтэ этэринэн, “буккуурдаах 90‑с сылларга олох суолугар үктэммит. Хоту дойду булка-алка сыстаҕас оҕото охотовед үөрэҕэр киирээри Иркутскайдаабыт. “Билиҥҥи курдук сибээс суох кэмэ буоллаҕа, докумуонум даҕаны барыта сыыһа-халты толоруллубут этэ”, — диэн ол кэмнэри мүчүк-мүчүк гынан ахтар. Онтон бу кэлин Дьокуускайдааҕы Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар кэтэхтэн үөрэнэн, зоотехник идэлээх бүтэрбит. “Дьоммор-сэргэбэр туһалаабыт киһи “, — диэн санаанан салайтаран үөрэммитин кэпсиир. Үрдүк үөрэҕин дьупулуомун туттарарыгар куратора: “Бу уолга “5” туруоруҥ, улуус баһылыга буолуоҕа”, — диэн хайдах эрэ дириэктэр буоларын өтө көрбүт курдук быһа-бааччы этэн кэбиспитин ахтар.

“Анаабыр алмаастара” өйүүр

— Тылынан саҥарар, ону-маны кыайыам-хотуом диир чэпчэки. Наһаа евростандартка оҕуннубут дии саныыбын. Ол түмүгэр дьиҥнээх бэйэ аһа-үөлэ суох буолар турукка киирдэ. Үүт харчытын үрдэтиэхтэрин наада. Биһиги эт туттараары гыннахпытына, анаалыска харчы бөҕөнү кутабыт. Холобура, “саамай биһигини өйүүр, көмөлөһөр дьоммутугар — “Анаабыр алмаастарыгар” эт-ас биэриэхпитин баҕарабыт — эмиэ барыта ирдэбили тутуһаргар тиийэҕин. “Убойнай сыахтаах” эрэ буоллаххына билигин эти-аһы батарар кыахтааххын. Хата, урукку баһылыкпыт инникини өтө көрөн, табаны өлөрөр сыаҕы туттаран, балаһыанньаттан таҕыстыбыт, — диэн дьиҥ олоххо баар кыһалҕаны хайдах баарынан таарыйда.

Хаһаайыстыба “хаһан даҕаны суох” диэн акаастаабатах, кинилэргэ уотурба аҕалар, кыһыннары-сайыннары тиэйии-таһыы үлэтигэр көмөлөһөр “Анаабыр алмаастара” хампаанньаҕа сылын аайы 30 т эти туттарар. Ону дириэктэр бэйэтэ кыра диэн мыынар. Ол да буоллар, быйыл 70 т курдук эти соҕотуопкалаабыттар. Олохтоох нэһилиэктэр этинэн толору хааччыллан олороллор. Бу эмиэ үчүгэй көрдөрүү диэххэ сөп.

Хаһаайыстыбатыгар 14450 табалаах дириэктэр быйыл саас ыытыллыбыт Аан дойду табаһыттарын кэнгириэһигэр сылдьан Аллараа Халыматтан кэлбит дэлэгээт биир да табаһыта суох буолаары гынным диэн муҥатыйбытын хомойо, эмиэ да дьиксинэ истибит. Хата, Үрүҥ Хайаҕа ким даҕаны табаны иитии салаатыттан бара сатаабатын, табаһыттар дьиэлэрэ-уоттара, тиэхиньикэлэрэ даҕаны атыттартан ойуччу ордугун бэлиэтээтэ. Роман Дмитриевич этэринэн, билиҥҥи туругунан, үрдээбитинэн кини табаһыттара — 80 тыһ., чуум үлэһиттэрэ — 37 тыһ. хамнастаахтар. Өссө салайааччы үлэһиттэрин көҕүлээри харчынан бириэмийэни олохтуу сылдьыбыт. Онуоха эбии улуус дьаһалтата көмөлөспүт.

“Эһээм, аҕам табаһыттар этэ”

—  Эһээм, аҕам бары табаһыттар этэ. Аҕам, Ленин уордьаннаах аатырбыт табаһыт, атахпар туруохпуттан бэйэтин кытта ыстаадаҕа илдьэ сылдьан үөрэппитэ. Мин кинилэргэ иитиэх оҕо этим, үһүс оҕобун. Баара-суоҕа икки ыйдаах оҕону ийэм барахсан нөҥүө ыстаадаттан ылбыт. Билигин улахан уолум эмиэ табаһыт, улахан кыыһым эмиэ табаҕа сыстаҕас этэ да, атын сиргэ кэргэн тахсан көспүтэ. Табаһыт буоларга талаан наада. Ол талаан ийэ айылҕаттан бэриллэр дии саныыбын. Дьиҥнээх табаһыт күнүстэри-түүннэри табатын кэтээн-манаан утуйбат. Элбэх табаһыт саахыматы үчүгэйдик өйдүүр, оонньуур. Саахымат систиэмэтинэн биһиги табалаан олордохпут дии. Көр эрэ, “Үлэ сылынан “ халандааргытыгар (“Сахамедиа” АУо таһаарбыта) быраатым Василий Анфриевич Туприн хаартыската турар эбит. Кини эмиэ итинник мындыр табаһыт.

Табаһыт үлэтигэр, олоҕор-дьаһаҕар араас күчүмэҕэйдэри көрсөр. Сыана күн-түүн эбиллэ турара иэдэттэ. Табаһыттар биир кэмҥэ кытайдары кытта ылса-бэрсэ олорбуппут. Эккэ, сэлии муоһугар, балыкка мэнэйдэһэн. Син итинник мэнэйдэһэн, уҥа-хаҥас бэрсэн, кэпсэтэн-дуогабардаһан олоруо этибит буоллаҕа. Ол барыта хааччах буолан, тохтоото.

Сайыҥҥы маамыктабытын хантан ыларбытын билэҕит дуо? Урут Норвегияттан ылар этибит (омук киэнэ илийбэт). “Бураммыт” Япония киэнэ этэ. Аҥаардас хамнаска эрэ олорор, хамнаска эрэ тиэхиньикэни, наадыйар тэрилин булунар табаһыттарга, хоту дьонугар олус ыарахан. Ону таба өйдүүллэрэ буол-лар. Хааччахтааһынтан боростуой дьон оҕустарар. Эбии дохуот киллэриэҕи кыраныысса сабыылаах. Саамай ороскуоту дизельнэй уматыкпытыгар көрсөбүт, — диэн кэпсиир Роман Дмитриевич.

“Өрөспүүбүлүкэтин сайдыытыгар, дьону-сэргэтин туһугар олус үрдүк эппиэтинэһи сүгэ сылдьар Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич таба иитиитин сайыннарарга олох сөпкө толкуйдаата диэн ис сүрэхпиттэн үөрдүм. Бу дириҥ толкуйтан тахсыбыт санаа уонна кэскиллээх дьаһал буолуохтаах. Таба үйэбит тухары биһигини баччааҥҥа диэри киһи оҥордоҕо. Онон төрүт дьарыкпытыттан тэйимиэҕиҥ”, — диэн кэпсэтиибитин түмүктээтэ СӨ тыа хаһаайыстыбатын туйгуна Роман Туприн.