Мария Самсонова: “Оҕо тус кыаҕын арыйан олоххо бэлэмниир саамай суолталаах”

Бүгүҥҥү ыалдьыппыт — аҕыйах хонуктааҕыта “РФ үтүөлээх учуутала” бочуоттаах ааты сүкпүт, 43 сыл ыстаастаах, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хаптаҕай орто оскуолатын нуучча тылын, литэрэтиирэтин учуутала Мария Самсонова.

Учуутал идэтэ

— Мария Гаврильевна, учуутал идэтин таларгар ким сабыдыаллаабытай? Атын идэлэри сыымайдаан көрбүтүҥ дуу?

— Саха АССР үтүөлээх учуутала Елизавета Семеновна Оконешникова оскуолаҕа киирэрбитигэр бэлэмнээбитэ, кини салалтатынан 43 оҕо тутуспутунан Хаптаҕай 8 кылаастаах оскуолатын боруогун аан маҥнай атыллаабыппыт. Учууталбыт саҥа бырагырааманан, технологиянан олус үчүгэйдик нууччалыы саҥарарга үөрэппитэ. Оччолорго саха оҕолорун нууччалыы азбуканан үөрэппиттэрэ, “Саха саҥатыгар”, сахалыы азбукаҕа иккис кылааска тахсан эрэ баран киирбиппит. Кини исписээлинэһинэн нуучча тылын учуутала этэ. Алын кылаастары таһынан, улахаттарга нуучча тылын эмиэ үөрэтэрэ.

Идэлэригэр олус бэриниилээх нуучча тылын учууталларыгар үөрэммит дьоллоохпут. Кылааспытын орто сүһүөхтэн нуучча тылын, литэрэтиирэтин учуутала Владимир Ефимович Орлов салайбыта. Сайыҥҥы уоппускатын даҕаны аахсыбакка, биһигини кытта “Юность” үлэ, сынньалаҥ лааҕырыгар атаарара. Онон оскуолатааҕы олохпут кинини кытта быһаччы ситимнээх.

Ийэм 1943 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай училищены бүтэриэҕиттэн, үйэтин тухары Хаптаҕай, Майа орто оскуолаларыгар математика, физика учууталынан үлэлээбитэ. Аҕам — Үлэ Дьоруойа.

Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар устуоруйаны, археологияны сэҥээрэрим. Ол эрээри, устуоруйа учууталлара уһаабаттара эбэтэр атын биридимиэт учууталлара үөрэтэллэрэ. Географияны биһириирим да, билиибэр соччо эрэлэ суох буолан туттарсыбатаҕым. Инньэ гынан, дьүөгэбин кытта сүбэлэһэн баран, СГУ-га нуучча тылын салаатыгар туттарсан киирбиппит.

Оччолорго университет кэнниттэн үс сыл улууска үлэлэтэ ыыталлара. Мин Өлүөхүмэ улууһун 2‑Нөөрүктээйи оскуолатыгар анаммытым. Үс сылбын толорон баран ийэм саастаах, киниэхэ көмөлөһөбүн диэн төрөөбүт нэһилиэкпэр кэлэн, 1985 сылтан күн бүгүҥҥэ диэри ханна да халбарыйбакка, Хаптаҕай оскуолатыгар үлэлии сылдьабын.

Манна кэлиэхпиттэн элбэх ыстаастаах, үлэ киниискэтигэр нуучча тылын, литэрэтиирэтин учуутала дуоһунастаах биир эрэ бэлиэтээһиннээх, РФ үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, уопсай үөрэхтээһин Бочуоттаах үлэһитэ С. А. Кокореваны кытта бэйэ-бэйэбитин өйөһөн үлэлиибит.

Оскуола олоҕуттан

— Аныгы көлүөнэ оҕолор кинигэни букатын аахпаттар дииллэр. Кинигэ ааҕыытыгар көҕүлүүр туох эмэ ураты ньымалардааххын дуо?

— Түөрт уонтан тахса сыл устата туһаммыт ньымам элбэх. Хаптаҕай оскуолатыгар үлэлии кэлбиппитигэр аҕа табаарыспыт, СӨ үтүөлээх учуутала, кэлин куорат гимназиятыгар киирэн үлэлээбит Е.Н.Назарова биһиэхэ настаабынньыктаабыта, мэтэдиичэскэй өттүнэн олус көмөлөспүтэ. Кини сүбэтинэн оҕолорго кылгас айымньыларынан уруһуйдатан кыра кинигэлэри оҥорторорбут, бэйэлэрин остуоруйаларын, кэпсээннэрин да суруйаллара. 5-6 кылаас оҕолоро бэйэ-бэйэлэрин кытта олус күрэстэһэллэр, ким төһөнү аахпытын суоттаан куоталаһаллар. Ол иһин сотору-сотору ааҕыыларын бэрэбиэркэлиирбит. Биридимиэттэринэн нэдиэлэлэр иитинэн үбүлүөйдээх суруйааччы, кинигэ биирдиилээн айымньыларын аахтарарбыт, саастарынан арааран литэрэтиирэ марафоннарын, брейн-ринг ыытарбыт, тиһигин быспакка айымньыттан быһа тардан инсценировкалары туруораллара.

Кэлин Мэҥэ Хаҥалас улууһугар “Бастыҥ ааҕар кылаас” бырайыак олоххо киирэн, чиэппэрдэринэн сахалыы, нууччалыы ааҕыллыахтаах булгуччулаах айымньылары биэрэллэр. Ол иитинэн эмиэ араас тэрээһиннэр буолаллар уонна бэрэбиэркэлиир үлэлэри ыыталлар. Биһиги оскуолабыт куруук бириистээх миэстэҕэ сылдьааччы.

Оҕо ааҕар дьоҕурун сайыннарарга кылаас иһинээҕи бибилэтиэкэни, уруоктар иннилэринэ биэс мүнүүтэлээх ааҕыыны тэрийиэххэ сөп эмиэ сөп.

— Кэлин төрөппүттэр кыһалҕаттан оҕолорун харчы манньалаан аахтараллар, тус бэйэҥ итини туох дии саныыгын?

— Биһиэхэ харчы төлөөн аахтаралларын истэ иликпин. Итини сэбиэскэй киһи өйө букатын кыайан ылыммат. Арай, оҕо оскуола, нэһилиэк бибилэтиэкэтиттэн төһө элбэх кинигэни уларсан аахпытынан анал номинацияны иҥэрии баар.

— Литэрэтиирэ бырагырааматыгар ханнык ааптардар айымньыларын төнүннэрэр ирдэнэр диэн көрөҕүн? Аныгы айымньылары киллэрэр наада дуо?

— Биһиги үөрэнээччилэрбитин классическай литэрэтиирэҕэ бэлэмниибит. Аныгы суруйааччылар бүгүҥҥү улаатан эрэр оҕолор кыһалҕаларын арыйаллар. Ол иһин оҕолор А. С. Грибоедов “Горе от ума” комедиятынааҕар, дьоппуон манга комикстарын биһирээн ааҕаллар. Биллэн турар, үөрэх бырагырааматыгар аҥаар кырыытыттан барытын киллэрэр табыллыбат. Оҕону үтүөҕэ, кэрэҕэ үөрэтэр, сырдыкка сирдиир биирдиилээн айымньылары сыымайдаан көрөн киллэриэххэ сөп буолуо.

— Бүгүҥҥү күҥҥэ оҕо үөрэнэригэр туох мэһэйдиир дии саныыгын?

— Атын сирдэринэн, улуустарынан элбэхтик сылдьабыт, оскуолалар үлэлэрин-хамнастарын киэҥник билсэбит. Холобур, биһиги сүрүн кыһалҕабыт — оскуолабыт эргэ. Хаптаҕай оскуолата 1974 сыллаахха тутуллубута, сыбаайата өссө эрдэ түспүтэ. Хапытаалынай өрөмүөн оҥоһулла сылдьыбыта, кэлэр-барар араас хамыыһыйалар “эргэ оскуоланы бэрт үчүгэйдик тутан олороҕут” дииллэр эрээри, атын оскуолаларга холоотоххо, биһиги материальнай хааччыллыыбыт атахтыыр. Быйылгы үөрэх дьылыгар 153 үөрэнээччилээхпит, ордук алын кылааска оҕобут ахсаана элбэх.

— Педагог идэтигэр саамай үчүгэй уонна уустук тугу бэлиэтиэҥ этэй?

— Оҕо тус ис кыаҕын арыйан, киһи быһыытынан үүнэн-сайдан, үчүгэй үлэһит буолан олоххо бэйэтин миэстэтин буларыгар көмөлөһөртөн ордук суолтаах туох да суох.

Биир көрүдьүөс түгэн

— Оскуола олоҕуттан биир эмэ умнуллубат түгэни кэпсээн ааһарыҥ буоллар. Оннук түгэннэр, бука, бааллара буолуо.

— Урут оҕолор кылаастан кылааска тахсалларыгар билиэтинэн эксээмэн тутар этибит. Онтон биир умнуллубат түгэн өйдөнөн хаалбыт. Биир үөрэнээччи билиэтин ылан, бэлэмнэнэн баран хоруйдуу таҕыста. Салгыы тылы ырытыахтаах. Эксээмэҥҥэ бэлэмнэллэригэр суффикс, постфикс диэн быһаарбытым. Арай, мин иһиттэхпинэ кыыһым суффикс-пупик диир. “Тугуй ол аата?” – диибин. Кыыһым: “Оттон суффикс-пупик” – диир. “Хайдах суффикс-пупик буолуой. Ким эһиэхэ инньэ диэбитэй?” – диэн ыйыппыппар. Бүтэһиккэ олорор дьүөгэтин диэки көрөн баран: “Кини эппитэ” – диир. Анараҥҥыта хараҕын бэрт киэҥинэн көрөн баран: “Онтон эн уруокка инньэ диэн кэпсээбитиҥ дии” – диэн күллэрэн турардаах.

Аныгы уонна уопуттаах учууталлар

— Аныгы эдэр педагогтар уопуттаах учууталлартан туох уратылаахтар диэн көрөҕүн?

— Аныгы көлүөнэ мобильнай уонна аныгы технологияны хото туһанар, араас саҥа ньымалары туттарга дьулуһар. Урукку көлүөнэ учууталларга тэҥнээтэххэ, бэйэлэрин иннилэрин көрүнэллэр, бырааптарын билэллэр.

— Оччотооҕу кэмнэргэ курдук үөрэхтэрин бүтэрбит эдэр учууталлары улууска ыытан үлэлэтэр аныгы кэмҥэ кыаллыан сөп дуо?

— Биһиги саҕана үс сыл улуус оскуолатыгар баран үлэлиир булгуччулаах этэ. Улахан төрүөттээх эрэ дьону ыыппаттара. Билигин эдэр дьон бэйэлэрин бырааптарын бэркэ билэллэр, иннилэрин көрүнэллэр.

“Рыба ищет, где глубже, а человек — где лучше” дииллэринии, дьон үчүгэй инфраструктуралаах, оҕолоро сайдалларыгар усулуобуйалаах сири көрдүүр. Ол иһин тыа сириттэн куоракка көһүү ахсаана үгүс, дэриэбинэҕэ оҕо ахсаана аҕыйыы турар. Дьиҥэр, атын улуустартан Хаптаҕайга көһөн кэлбит дьон манна олохсуйа хаалаллар. Куораттан чугас, гаас, тимир суол баар, таксыы күннэтэ сылдьар, сотору муоста тутуллуо…

Биир кэлим эксээмэн

— Тус бэйэҥ биир кэлим эксээмэни туох дии саныыгын? Оҕо билиини иҥэриммэккэ аҥаардастыы баал ылар эрэ туһугар үөрэнэр, учууталлар КИМ сорудахтарыттан ордубаттар дииллэр.

— Кыра кылаастан үчүгэйдик үөрэммит, көтүтүүтэ суох, бырагырааматтан хаалбатах оҕо туох да уустуктары көрсүбэт, эксэмээнин ситиһиилээхтик туттарар. Тус бэйэм санаабар, биир кэлим эксээмэн икки өрүттээх. Биир курдук көрдөххө, оҕону аҥаардастыы эксээмэҥҥэ бэлэмнээһин курдук көстөр. Иккис курдук, үрдүк бааллаах оҕо Арассыыйа хайа баҕарар үрдүк үөрэҕин кыһатыгар үөрэнэригэр кыах бэриллэр.

— Үөрэнээччилэриҥ биир кэлим эксээмэни хайдах туттараллар?

— Кэлиҥҥи биэс сылы ылан көрдөххө, Лида Иванова, Арина Терентьева литэрэтиирэ эксээмэнин 100 баалга туттардылар, атын даҕаны литэрэтиирэни талбыт оҕолор үрдүк бааллаахтар. Лида кинигэ ааҕарын олус сөбүлүүр, “Гарри Поттер” бары сиэрийэлэрин үлүһүйэн аахпыта, ону анаалыстыыр, айылҕаттан уруһуйдуур дьоҕурдаах. Эксээмэҥҥэ бэрт кылгас кэм иһигэр бэлэмнэммитэ, аны дьаҥ кэмэ буолан уустуктардааҕа. Ол да буоллар, муҥутуур үрдүк баалы ылары ситиспитэ. Арина аангылыйа тылыгар күүстээх этэ, омук, нуучча тылын, литэрэтиирэтин олимпиадаларыгар куруук миэстэлэһэрэ, дакылаат ааҕара, омук тылын институтугар киирэр соруктааҕа. Ол эрээри, оскуоланы бүтэрэн баран, икки кыыс филологияҕа туттарсар эбиппит диэн быһаарыммыттара. ДВФУ уонна ХИФУ университеттарыгар киирбиттэрэ. Үлэлээбит сылларым тухары нуучча тылын, литэрэтиирэтин, атын да биридимиэт учуутала идэтин талан үлэлии сылдьар дьон элбэх.

Идэни сөпкө талыы

— Арассыыйатааҕы ыйытыктар туоһулуулларынан, кэлин идэтин уларытар эбэтэр үйэтин тухары сөбүлээбэт идэтигэр үлэлиир киһи ахсаана элбэх. Оҕо идэтин сөпкө таларыгар тугу сүбэлиэҥ этэй?

— Идэҕэ эрдэттэн туһаайар (профориентационнай) үлэ ыытыллара ордук көдьүүстээх. Оҕо ханнык идэлэр баалларын, туох, хайдах идэлэр буолалларын билсэригэр талар кыаҕы үөскэтиллиэхтээх. Ордук орто сүһүөхтэргэ оҕолор араас куруһуктарга, сиэксийэлэргэ суруйтараллар, ону баалаамаҥ. Элбэхтэн талар кыахтара улахан, сүрэхтэрэ сөбүлүүр, сэҥээрэр хайысхаларын салгыы сайыннараллар. Оскуолабытыгар элбэх идэни билиһиннэрэр, көрдөрөр кыаллыбатын иһин (тыа сирин үгүс оскуолаларыгар оннук), “Сатабыл” бырайыагы киллэрэ сылдьыбыппыт. Ол чэрчитинэн оҕолор маҕаһыыҥҥа, оскуолаҕа, буочтаҕа, олохтоох дьаһалтаҕа, тыа хаһаайыстыбатын, о. д. а. тэрилтэлэргэ тиийэн идэлэри кытта билсэн, холонон көрөллөрө. Тус бэйэм кэтээн көрүүбүнэн, кэлин оскуоланы бүтэрээччилэртэн педагогическай идэни талар оҕо элбээтэ.

— Мария Гаврильевна, иллэҥ кэмҥэр тугунан дьарыктанаҕын?

— Элбэх уопсастыбаннай түмсүүлэр чилиэнэбин, нэһилиэкпит устуоруйатын үөрэтэбит, кинигэ суруйабыт. Күн бүгүн “История Хаптагая” кинигэҕэ үлэлэһэ сылдьабын, түөрт туомтан иккитэ таҕыста. Мэҥэ Хаҥалас улууһун хас биирдии нэһилиэгиттэн сэриигэ кыттыбыт дьонун биирдиилээн ааттарынан хасыһан, үөрэтэн кинигэ таһаарбыппыт. Бу кинигэбит Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэскэ бастаабыта.

Сайыҥҥы сынньалаҥмар оҕуруот аһын үүннэрэбин, сир астыыбын, атын сири-дойдуну көрөн, сынньанан кэлэбин.