Саас. Ньургуһун. Ытык «Алаһа»

Муус устар 21 күнүгэр Сунтаар улууһун «Партизан» кулуубугар «Алаһа» диэн улуус уопсастыбаннай сурунаала бэчээттэммитэ 15 сылыгар аналлаах үөрүүлээх тэрээһин буолан ааста.

Кулууп аанын аһааккын кытары фойеҕа хаҥас диэки эркиҥҥэ тобус-толору улахан форматтаах хаартыскалартан саҥа тыллыбыт ньургуһун сибэккилэри ким эрэ көстүбэт таайтарыылаах илиитэ эйиэхэ утары уунарга дылы гынар. Санааҕар, бу тыыннаах таптал кута буолбут сибэккилэри арахсыбакка, уһун-уһуннук көрөн туруоххун баҕараҕын. Оттон утары эркиҥҥэ үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ кэлбит ыҥырыылаах ыалдьыттар, көрөөччүлэр бэлиэ түгэни үйэтитэр дьикти аптаах саас салгынынан илгийэр сибэккилэр ортолоругар хаартыскаҕа түһүөххүн сөп гына тупсаҕайдык оҥоһуллубут фотозона көһүтэр. Саалаҕа киирэр аан аттыгар субу аҕай бэчээттэнэн тахсыбыт, сабыс-саҥа буруолуу сылдьар «Алаһа» сурунаал эдэркээн 15 сааһын туолбут нүөмэрэ дьону-сэргэни үөрдэ, сааскы маҥнайгы сибэккилэр мичээрдэринэн көрсөр.
Бу сиргэ төрөөбүт ханнык даҕаны киһиэхэ олоҕун устата сүрэҕэр-быарыгар сүппэттии, истиҥник-сылаастык иҥэн хаалбыт биир сүдү суолталаах ытык өйдөбүл баар. Ыксаабыт, ыгылыйбыт кэмнэргэр уһун суолуҥ угуйар сулуһа эйиэхэ күүс-сэниэ, тыын угар. Ол — иэримэ дьиэҥ, ытык алаһаҥ.
Үрдүк сыанаҕа Степан Дадаскинов тылыгар, Николай Саввинов матыыбыгар «Ньургуһуну бэлэхтээ» ырыаны «Көҕүөр» дьахталлар ансаамбылларын хуор ырыаларынан үөрүүлээх тэрээһин саҕаланар. Ырыа киһи кутун-сүрүн уйадытар долгуннара тута саалаҕа баар көрөөччүлэри ханна эрэ аптаах-алыптаах эйгэҕэ көтүтэр. Истиҥ, сылаас бэйэҥ чугас дьоҥҥор киирэн кэлбиттии сананар маннык сырдык турук — таптал туруга сүрэххин суулуур.
Салҕыы Людмила Ивановна киһини тардар холку, түөһүн иһиттэн сыыйыллар сымнаҕас намыын саҥатынан сурунаалын, бииргэ үлэлиир кэлэктиибин, сурунаал үлэтигэр көмө буолбут дьоннорун туһунан, кинилэргэ махтанан, аргыый наллаан көрөөччүлэргэ кэпсиир, эҕэрдэлиир.
«Алаһа» сурунаал бүтэһик нүөмэрэ 2020 сыллаахха Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан тахсыбыт. Ол кэннэ үп-харчы кырыымчыгынан сурунаал бэчээттэнэрэ ыарахаттаардааҕын бары сэрэйэбит.

Туругуруҥ!
Тоҕотун билбэппин мин бүгүн,
Төбөбөр бу баардыы элэҥниир,
Төрөөбүт дойдум, алааһым,
Түүннэри-күннэри күүтээхтиир.

Тиийиэҕим мин онно тэринэн,
Тиэргэммэр тэпсэммин дуоһуйуом,
Туох ханна сытарын биллэрбин,
Тоҕо эрэ хатылаан мин көрүөм.

Алааһым барахсан сырдыаҕа,
Ахтыбыт санаабын күүһүрдүө,
Кэлбиппин биллэрэн хамнаныа,
Күөх чээлэй чараҥа суугунуо.

Ахтыспыт санааны толорон,
Сэргэбит эмиэ иҥиэттиэ,
Сэлиик ат аттыгар турардыы,
Ааспыты санатыа, эргитиэ.

Алаһа дьиэбин ахтыбыт эбиппин,
Алааһым кырдалын саҥалыы көрөбүн,
Ньургуһун сибэкки кэрэтин сөҕөбүн,
Наһаа да ахтабын алааспын.

(Колодезников Захар Петрович, Дьокуускай куорат)

Төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрии, киэн туттууну иитии. Айар дьоҕуру арыйыы, сайыннарыы, биһирээһин, болҕомтоҕо ылыы. Үп-харчы суоҕуттан иҥнэн-бохтон турбакка, бу маннык үрдүк соруктары туруорунан «Алаһа» сурунаал «Төрөөбүт төрүт алаһам» уруһуйга күрэх (кыттааччы төрөөбүт айылҕатын, дьиэтин-уотун, тэлгэһэтин эбэтэр бэйэтин баҕа санаатын уруһуйунан дьүһүйэр), өйтөн суруйууга уонна хоһоон айыыга оҕолорго, улахан дьоҥҥо анаан күрэх биллэрбиттэр. Дьиэ кэргэҥҥэ аналлаах уопсастыбаннай сурунаал Далбар хотуттарын күүстээх санааларын киһи эрэ сөҕөр. Суохтан баары оҥоруу. Манна даҕатан эттэххэ, сурунаал өссө 2010 сыллаахха тохсунньу-кулун тутар нүөмэригэр уолан киһи ийэтигэр анаабыт истиҥ тыыннаах хоһооно бэчээттэнэн тахсыбыта. Ону адьас бу соторутааҕыта аҕай саҥа истэн аахпыт ийэ үөрэн долгуйбута, дьолломмута туохха да тэҥнэммэт күндү түгэнинэн буолар. Ол билигин Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэҕэ сылдьар Анатолий Анатольевич Семенов ийэтигэр Матрена Иннокентьевна Семеноваҕа Аан дойду дьахталларын күнүнэн анаан суруйбут хоһооно:

«Сүрэхтэн саҕыллар
Сып-сылаас тылларын
Мин күндү киһибэр,
Ийэбэр аныыбын.
Күн чаҕыл күлүмүн,
Күн сирин кэрэтин
Мин күндү киһибэр,
Ийэбэр аныыбын.
Муҥура биллибэт
Махталым тылларын
Мин күндү киһибэр,
Ийэбэр аныыбын».
(Анатолий Семенов)

Бу уонтан тахса сыллааҕыта суруллубут хоһоон анаммыт күндү киһитин саҥа буллаҕа. Ол барыта «Алаһа» сурунаал бэйэтин ааҕааччыларыгар таптала бу уустук, күчүмэҕэй кэмҥэ эбии күүдэпчилэнэ умайан, дьону-сэргэни истиҥинэн, сылааһынан ахтыһар сүрэхтэри ситимниир, сомоҕолуур, түмэр буоллаҕа. Ытык алаһа — киһи барахсаҥҥа эрэнэр эркинэ, арчылыыр тыын сирэ.
Мааны киэһэ, дьикти киэһэ саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри абылаҥ, алып тыына киһини кууһар. Эҕэрдэлиир кэммэр Людмила Ивановна, соторутааҕыта аҕай кинигэбин сураһан атыыласпыт элэккэй Валерия, «Чэлгийэ» (сал. А.В. Чойнова), «Нария» (сал. К.В. Ордахова) үҥкүү ансаамбылларыгар мин үлэбинэн алтыһан билэр дьоннорум: «Сардаана» оскуолаҕа киириэн иннинээҕи оҕо уһуйаанын салайааччыта Марина Геннадиевна, улуус статистикаҕа салаатын биир тутаах исписэлииһэ Лия бэрт сэргэхтик, чэпчэкитик үҥкүүлүү сылдьалларын уонна быыһыгар эйигин истиҥник кууһан, сыллаан ааһалларын үөрэ, сөҕө саныыгын.
Маннык кэрэ, истиҥ киэһэни бэлэхтээбит, ийэҥ, аҕаҥ сылаас тыыннарын санаппыт ытык «Алаһа» мындыр Далбар хотуттарыгар, бүтүн 15 сыл тухары дьон-сэргэ туһугар бу кэрэ үлэҕэ сыраларын-сылбаларын анаабыт: сүрүн эрэдээктэр Игнатьева Людмила Ивановнаҕа уонна кини биир тыыннаах, иллээх-эйэлээх кэлэктиибигэр Прокопьева Антонина Антоновнаҕа, Сивцева Ирина Николаевнаҕа, Иванова Анна Петровнаҕа, Андросова Лариса Григорьевнаҕа, Павлова Александра Семеновнаҕа, Петрова Надия Владимировнаҕа барҕа махтал тылларын этиэхпин баҕарабын.
Ытык алаһа — бу таптал көмүс ньээкэ уйатыгар иитиллэн тахсар үгүс көлүөнэлэр саха омугун түмэр, сомоҕолуур быстыбат, силлибэт силистээх Аал луук маһын төрүүр-үөскүүр эйгэлэрэ буоллаҕа.
Саас. Дьахтар. Кэрэ кэм, дьикти кэм. Бу киэһэҕэ кэлбит киһини ньургуһун сибэкки тулалыыр. Ньургуһун, саха ньургуһуна — эн чахчы бу сиргэ таптал баар диэн, кини хаһан даҕаны сүппэтин туоһулуу, тоҥ буору саас аайы тобулан тахсаҕын. Кэрэни өйдөөн көрөр, кэрэлиин алтыһар киһи — дьоллоох киһи дииллэрин чахчы итэҕэйэҕин.

Елена АНТОНОВА-КҮН СИККИЭРЭ