СААСКЫ ХАЛААН: Бары хайысханан кэлим үлэ бара турар

Быйыл өрүстэр эстиилэрэ урукку сыллар курдук, баҕар, 2-5 суукканан арыый эрдэлээн буолуо диэн сылыктыыллар. Арыый да чуолкай күнэ-дьыла муус устар ортотун диэки биллиэҕэ. 

Саха сиринээҕи гидрометеорологическай сулууспа управлениета иһитиннэрбитинэн, бу кыһын өрөспүүбүлүкэҕэ Бүлүү, Марха өрүстэр тардыыларыгар, Өлөөн үөһээ уонна орто тардыытыгар, Амма, Алдан бастарыгар, Витим өрүскэ Ленскэй к. таһынан, уруккуга холоотоххо, элбэх хаар түһэ сытар. Атын сиргэ хаар уруккутааҕар аҕыйах.

Бүлүү өрүс тардыытыгар сааскы халаан улахан нуорматтан үрдүүрэ (0,5–1,5 миэтэрэ) күүтүллэр. Өлүөнэ, Алдан, Амма уонна Халыма өрүстэргэ муус харыыта тахсыан сөп. Бу киин, Кэбээйи, Эдьигээн, Уус Маайа, Амма, Үөһээ Халыма уонна Орто Халыма улуустарыгар кутталлаах туругу үөскэтиэ. Дьокуускай куорат балаһыанньата эмиэ кутталлаах. Итини тэҥэ Өлүөнэ өрүс Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас, Нам улуустарын нэһилиэнньэлээх пууннарын, Амма өрүс Амма улууһун нэһилиэктэрин ылыан сөп, оттон Халыма өрүскэ уу таһыма Зырянка бөһ. уонна Орто Халыма куорат аттыларынан үрдүөҕэ. Харыы үөскээһинэ ыам ыйыгар гидрометеорологическай усулуобуйаттан тутулуктаах.

Федеральнай көмө улааппыт

Муус устартан Арассыыйа ЫБМ уонна “Роскосмос” госкорпорациятын мобильнай приемнуур-передаточнай комплексын туһаныахтара. Бу комплекс өрөспүүбүлүкэ өрүстэригэр балаһыанньа хайдаҕын иһитиннэрэ турар буолан, ыксаллаах түгэҥҥэ суһал быһаарыныыны ылына охсору хааччыйыаҕа.

Ону тэҥэ быйыл Саха сиригэр халааны утары тэрээһиннэри ыытыыга, мууһу чарааһырдар үлэҕэ федеральнай үбүлээһин былырыыҥҥытааҕар 10 мөл. солк. улаатан, 55 мөл. 487 тыһ. солк. буолбут.

Бэлэмнэнии үлэ

Өрөспүүбүлүкэҕэ халаан уута ылыан сөптөөх 121 нэһилиэнньэлээх пууна баар, онно 24 тыһ. тахса киһи олорор. Уу ылар сирдэриттэн 26 тыһ. тахса дьону быстах олордор 252 пуун бэлэмнэммит. Гидрологическай туругу кэтээн көрүүгэ 203 пост үлэлиэҕэ. Улуустарга халаан уутун куттала суох аһарыыга эрчиллиилэр, күүһү-кыаҕы, үбү ааҕынар-суоттанар, көрүнэр тэрээһиннэр бара тураллар.

СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ (миниистир А. Александров) сааскы халаан уутуттан тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн-аһын, тутууларын уо. д.а. халаан содулуттан көмүскүүргэ эрдэттэн дьаһанан үлэлиир. Халаан кэмигэр Өлүөнэ, Алдан, Амма, Бүлүү, Дьааҥы, Халыма өрүстэр аттыларынан сытар 24 улууска 43 тыһ. ынах сүөһүнү, 50 тыһ. сылгыны куттала суох сиргэ үүрүөхтэрэ. Уопсайа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ынах сүөһүнү уонна сылгыны быстах кэмҥэ тутар 114 пуун баар.

Ол курдук ааспыт күннэргэ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин исписэлиистэрэ Өлүөхүмэ улууһугар сылдьан, Дэлгэй, Дабаан, I Нөөрүктээйи, II Нөөрүктээйи, Кыыллаах, Троицкай уонна Хоро нэһилиэктэригэр баар сүөһүнү уонна сылгыны быстах тутар пууннары (ПВС) бэрэбиэркэлээтилэр. Маннык үлэни бу ыйга Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Уус Маайа, Ньурба, Нам улуустарыгар ыытыаҕа.

Страховкаланыы

Баһаартан уонна халаан уутуттан страховкаланыы айылҕа алдьархайын кэнниттэн хамсаабат баайы-дуолу чөлүгэр түһэриигэ кыах биэрэр, диэн СӨ Гражданскай оборуона уонна нэһилиэнньэ олоҕун куттала суох буолуутун министиэристибэтигэр иһитиннэрдилэр. «Маннык быһыыга-майгыга страховкаланыы көдьүүстээх, наадалаах дьаһал буолар. Үгүс страховой хампаанньалар халаан уутуттан полистары оҥорторого ыҥыраллар. Страховкалааһын усулуобуйатын болҕомтолоохтук билсэн, айылҕа алдьархайдарыттан көмүскэнэри былаанныахха сөп», — диэн биэдэмистибэҕэ эттилэр.

Дмитрий Лепчиков, гражданскай оборуона дьыалаларыгар уонна нэһилиэнньэҕэ олоҕор куттал суох буолуутун хааччыйыы миниистирэ:

— Биһиги биэдэмистибэбит чахчытынан, 26 улууска халаан уута ылар сиригэр 6629 олорор дьиэ, 223 социальнай суолталаах, 51 экэниэмикэ уонна 99 олоҕу хааччыйар эбийиэк баар. 16 өрүскэ уу таһымын үрдээһинэ киритиичэскэй кэрдиискэ диэри тахсыан сөп. Ол гынан баран, бу зонаҕа киирэр нэһилиэнньэлээх пуун барыта халаан уутугар ылларыа диэн буолбатах. Биһиги сорукпут — хайа баҕарар балаһыанньаҕа бэлэм буолуу. Онон сааскы халаан содулун аччатар туһуттан эрдэттэн дьону быстах олордор пууннары тэрийиэххэ, сүөһүнү-сылгыны үрдүк сиргэ үүрүөххэ, дьиэни-уоту, малы сүтэрбэт туһугар кыһаллыахха наада. Эрдэттэн дьаһаннахха эрэ, айылҕа алдьатыылаах күүһүн хоромньутун аччыаҕа.

Варвара Максимова, Өлүөнэ өрүс тардыытын ууга хаһаайыстыбатын салаатын начаалынньыга:

— Биһиги халаан уутугар бэлэмнэнэр үлэбит хас да хайысханан бара турар. Ол курдук, билиҥҥи туругунан мууһу кэбирэтэр үлэлэр ыытыллаллар. Бу үлэҕэ федеральнай бүддьүөттэн 55 мөл. солк. көрүлүннэ. Управление территориальнай уорган быһыытынан үп сөпкө туттулларын, үлэ сөпкө ыытылларын хонтуруоллуур. Экология министиэристибэтэ бу үлэни Алдан, Амма, Ньүүйэ, Токко өрүстэргэ ыыта сылдьар. Муус устар 7 күнүнээҕи туругунан, уопсайа 31% иэннээх муус хараардыллан, үлэлэрин ортолоон эрэллэр. 213 га сири муус устар 15 күнүгэр бүтэриэхтээхтэр. Өлүөнэ, Халыма өрүстэргэ бу үлэни “Ленарегионводхоз” филиал толорор, 485 га муус хараардыллыахтаах,
41 км муус эрбэниэхтээх. Эмиэ бүгүҥҥү туругунан Ленскэй, Өлүөхүмэ улуустарыгар үлэ бүтэн эрэр, уопсайа Халыма уонна Өлүөнэ учаастактарыгар өрүс мууһун 65% хаарын ыраастаан, 34% хараарда сылдьаллар. Бүтэрдэхтэринэ, анал хамыыһыйа муус устар 15 күнүгэр Өлүөнэ, Өлүөхүмэ өрүстэргэ, муус устар 20 күнүгэр Дьокуускай — Нам — Кэбээйи өттүгэр, муус устар 26 күнүгэр Үөһээ Халыма, Орто Халыма улуустарыгар ыытыллыбыт үлэлэри тиийэн тутуоҕа.

Иккис хайысхабытынан, өрүс кытыытыгар турар гидротехнологическай эбийиэктэри бэрэбиэркэлээһин буолар. Ол курдук 25 эбийиэк баар, ону кытта айылҕаҕа хоромньуну таһаарыан сөп 9 эбийиэк. Бэрэбиэркэни муус устар 9 күнүттэн куорат эҥээригэр Маҕан бөһүөлэгин аттыгар баар 3 эбийиэктэн саҕалаатыбыт.

Үһүс хайысхабыт — водохранилищелар туруктарын көрүү. Биһиги Саха сирин уонна Магадан уобалаһын көрөбүт-истэбит. Магадан өттүгэр Халыма өрүскэ икки дьоҕус водохранилище баар итиэннэ бэйэбит Бүлүүтээҕи водохранилищебыт. Манна биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы бөлөҕү тэрийэн, өрүс эстиэн иннинэ водохранилище уутун таһымын бэрэбиэркэлиибит уонна уутун ыытабыт дуу, суох дуу диэн быһаарабыт. Бу соторутааҕыта Халыма водохранилищеларын бэрэбиэркэлээн баран, ууларын ыытыахха диэн буолла. Бүлүү водохранилищета билигин тоҥ сытар. Муус устар 20‑тин диэки биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы бөлөх быһаарыы ылыа.

Николай Яковлев, Хаҥалас улууһун ГО уонна ЫБМ салаатын начаалынньыга:

— Гидрометеорологическай сулууспа управлениетын чахчытынан, Хаҥалас улууһугар Өлүөнэ өрүскэ муус хамсааһына быһа холоон ыам ыйын 10–20 күннэригэр буолара күүтүллэр. 12 нэһилиэнньэлээх пуун халаан уута ылыан сөптөөх сиригэр тураллар. Балаһыанньаны кэтээн көрөр икки стационарнай гидропост Покровскай к. уонна Иһит сэл. үлэлииргэ бэлэмнэр. Ону таһынан, аҕыс быстах гидропост Өктөм, Хоточчу, Кыһыл Үрүйэ, Тойон Арыы, Чкалов, Сиинэ, Үөдэй, Кытыл Дьура сэл. үлэлиэхтэрэ. Халаан уута кэлэр түгэнигэр бары нэһилиэнньэлээх пууннарга дьону уонна хаһаайыстыбаннай эбийиэктэри көмүскүүр тэрээһин, тиэхиньиичэскэй үлэлэр ыытылла тураллар.