Садын – бронь бэриллибит оройуона

Саха АССР Совнаркомун быһаарыытынан хоту оройуоннартан сэриигэ ыҥырбатахтара, бронь биэрбиттэрэ. Ити оро­йуоннар булт-алт дьарыктаах этилэр. Биллэрин курдук, ленд-лиз төлөбүрүн сорох чааһа «сымнаҕас көмүһүнэн» толуйуллара.

Садын оройуона 1930 сыллаахха тэриллибитэ, Ботуобуйа, Садын, Чуона нэһилиэктэрэ киирэллэрэ. 1948 сыллаахха ыһыллан, Ботуобуйа Ленскэй оройуонугар, Садын, Чуона Сунтаар оройуонугар бэриллибиттэрэ.  Алмаас бырамыысыланнаһа тэриллэн,  ити нэһилиэктэр 1960 сыллаахха Мииринэй куорат састаабыгар киирбиттэрэ.

 Исландскай шпат, түүлээх, балык

Садын оройуона (билиҥҥинэн Мииринэй) эмиэ броньнаахтар ахсааннарыгар киирбитэ, эр дьон каадырабай булчуттар этэ, ону таһынан, стратегическай суолталаах исландскай шпат хостоноро.  Оройуон киинэ Туой Хайа сэлиэнньэтиттэн 20 килэмиэтирдээх сиргэ Оһох хайаҕа уонна Ахтараҥдаҕа хостууллара. Геологтары кытта олохтоох дьон үлэлэһэрэ. Хостоммут шпаты табаларга тиэйэн буостаҕа илдьэллэрэ, онтон баһыылканан байыаннай собуоттарга ыыталлара. Курдары көстөр кристаллары тааҥка уонна сөмөлүөт оптическай прибордарыгар тутталлара.

Оройуоҥҥа «Якутрыбтрест» балык биригээдэтин тэрийбитэ, эти эмиэ астыыллара.  Кэмпэндээйиттэн туус аҕалан бэйэлэрэ оҥорбут буочукаларыгар тууһууллара, онтон Сунтаарга тиэйэн илдьэн фроҥҥа ыыталлара. 1943 сыллаахха фроҥҥа 30 туонна балык, эт ыытыллыбыта, уопсайа 1941-1945 сылларга  судаарыстыбаҕа 40 ц  балык, эт туттарыллыбыта.

Ону таһынан, оройуон олох­тоохторо  Саха АССР Совнаркомун ыйааҕынан,  АХШ-тан  ленд-лиз нөҥүө кэлэр сөмөлүөттэр түһэр саппаас  аэродромнарын  Витимҥэ тутууга эмиэ кыттыыны ылбыттара. Айаҥҥа туруналларыгар 24 чаас бэриллибитэ, Туой Хайаттан Мухтуйаҕа (билиҥҥинэн Ленскэй) диэри 500 килэмиэтири сатыы барбыттар, онтон Витимҥэ диэри баржанан устубуттар.

Садын оройуонун Ботуобуйа нэһилиэгэ сэрии кэмигэр

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр уоттаах кыргыһыыларга сылдьыбыт нэһилиэк дьоно үөрэнэ  эбэтэр  атын сиргэ үлэлии сылдьан ыҥырыллан барбыттар.

Арҕааҥҥы фроҥҥа, Германияны утары сэриигэ  старшай лейтенант Николай Егорович Егоров, Роман Васильевич Лонкунов, Арсентий Тихонович Степанов, Игнатий Егорович Маркинов, Японияны утары  сэ­­риигэ Матвей Павлович Данилов, Николай Кононович Васильев, Семен Спиридонович  Симонов  сылдьыбыттар, уордьан, мэтээл наҕараадалардаах  Кыайыы көтөллөнөн дойдуларыгар кэлбиттэр.

Сэрии сылларыгар Ботуобуйа нэһилиэгин промысловик-булчуттара түүлээҕи бултааһыҥҥа үрдүк көрдөрүүлэрин иһин «Стахановец-булчут» диэн аакка тиксибиттэрэ. Күндү түүлээх соноругар дьаныһан сылдьыбыт Спиридон Спиридонович Симонов, Василий Николаевич Сидоров, Никита Никифорович Иванов, Никифор Спиридонович Павлов, Прокопий Николаевич Евдокаров, Николай Семенович Лонкунов, Домна Николаевна Лонкунова ааттара киэҥник биллибитэ. Булчуттар тииҥ, саһыл, кырынаас тириитин туттараллара.  Түүлээх былаанын 300 бырыһыан толорбут сыллара бааллара.

Бастакы стахановец, «Бочуот Знага» уордьан­наах Спиридон Спиридонович Симонов Сталин аатынан холкуос бастакы бэрэссэдээтэлэ этэ.  1947  сыллаахха «Саха сирин чулуу булчута» аат иҥэриллэн, өрөспүүбүлүкэ Бочуотун дуоскатыгар киллэриллибит, именной булт карабинынан  наҕараадаламмыт. Чулуу булчут сэрии кэнниттэн  Бүтүн Сойуустааҕы тыа ха­­һаайыстыбатын быыстапкатын (1959 сылтан – ВДНХ)  үс мэтээлин субуруччу ылбыта.

Христофор Лукич Данилов 1944 сыллаахха Садын улууһуттан Бүтүн Сойуустааҕы эдэр булчуттар «Ворошиловскай стрелок» куонкурустарыгар 3-с бириистээх миэстэҕэ тиксэн, хайҕал суругунан, 300 солкуобай бириэмийэнэн уонна Папанин мэтириэттээх икки уостаах саанан наҕараадаламмыт. Сэрии кэнниттэн олохтоох сэ­­биэт сэкирэтээринэн, бэрэссэдээтэлинэн, «Кыым» холкуос бэрэссэдээтэлинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Тыылга кыайыылаах үлэ

1941 сыллаахха Ботуобуйа нэһилиэгэ үс холкуостааҕа. Сталин аатынан холкуоска 33 хаһаайыстыба, 106 киһи, 44 ынах сүөһү, 54 сылгы, 69 таба баара. «Социализм суола» холкуоска – 37 хаһаайыстыба, 119 киһи, 52 ынах сүөһү, 54 сылгы, 96 таба. Оттон  «Кыым» холкуоска – 33 хаһаайыстыба, 98 киһи, 52 ынах сүөһү, 49 сылгы, 76 таба.

1942 сыллаахха нэһилиэк комсомолецтарын күүһүнэн 10 655 солкуобайдаах сойуом ылыллыбыта, уу харчынан 754 солкуобай, Кыһыл Аармыйаҕа 286 устуука сылаас таҥас хомуллубута.

1944 сыллаахха Сталин аатынан уонна «Кыым» холкуостар холбоһон, «Кыым» холкуос буолбута. 136 киһилээх 47 хаһаайыстыба, 174 ынах сүөһү, 105 сылгы, 135 таба баара. Киин уһаайбанан Таас Үрэх буолбута.  Оччугуй Ботуобуйаҕа баар «Социализм суола» холкуос 102 киһилээх 30 хаһаайыстыбалааҕа, 56 ынах сүөһү, 56 сылгы, 121 таба баара.

1942-1943 сылларга хомсо­муоллар уонна эдэр ыччат уопсай мунньахтарыгар оттооһуҥҥа эдэр ыччат биригээдэтэ тэриллибит, биригэдьииринэн Николай Ильич Басыгысов анаммыт. Оттооһун кэмигэр холкуостаахтарга үлэ күнэ сарсыарда 6 чаастан киэһэ 10 чааска диэн олохтоммут, миэстэтигэр хоно сылдьан үлэлииллэрэ.  Бойобуой листовкаларга  5  күн буола-буола үлэ хаамыытын туһунан суруйаллара, итэҕэһи-быһаҕаһы  сиэрдээхтик кириитикэлииллэрэ.  Социалистическай куоталаһыы тэриллэрэ. От үлэтигэр сулууспалаахтар эмиэ тардыллаллара. Ити курдук, сэрии сылларын тухары нэһилиэк олох­тоохторо түүлээх туттаран, со­­йуом атыылаһан, сылаас таҥас тигэн, Кыайыыга бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ.

1947 сыллаахха 37 холкуос­таах, 7 сулууспалаах «1941-1945 сс. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин» Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Ити сыл нэһилиэк ССКП обкомун уонна оройуон ситэ­риилээх кэмитиэтин көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамяларын туппута.

Ангелина ДАНИЛОВА, «Саха сирэ» хаһыат архыыбыттан