Норуотун дьолугар төрөөбүт Ытык Киһибит

Бар дьон дириҥник ытыктыыр киһибит, духуобунай сирдээччибит, чулуу бэлитиичэскэй-судаарыстыбаннай диэйэтэл М.Е. Николаев күн сириттэн күрэммитэ иккис сыла буолла. Бу тухары киниэхэ норуот ытыктабыла, сүгүрүйүүтэ уҕараабат. Төттөрүтүн, киэҥ хабааннаах үлэтин араас хайысхата бары өттүнэн дириҥ суолталааҕа, инникини өтө көрбүт мындыр толкуйа дьэнкэтик көстөн, дириҥээн, чиҥээн иһэр.

  Сэтинньи 13 күнүгэр Өрөспүүбүлүкэбит бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт күнэ.

Сүдү салайааччыбыт сырдык аатын үйэтитиигэ өрөспүүбүлүкэ салалтатын да таһымыгар, улуустарга дьон-сэргэ көҕүлээһининэн араас хабааннаах үлэ ыытыллар. Маныаха биир сүрүннүүр киининэн – М.Е. Николаев бибилэтиэкэ архыыба  » Николаев-Киин»  буолар.  «Николаев-Киин» Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт сиригэр-уотугар, Хаҥалас улууһун Өктөм нэһилиэгэр 2002 сыллаахха аһыллан үлэтин саҕалаабыта. Билигин тэрилтэ үлэтин хабаана кэҥээн, бүтүн өрөспүүбүлүкэни хабар. Маны сэргэ, Михаил Ефимович дойду, аан дойду таһымнаах бэлиитик буоларын быһыытынан, бу хайысханан эмиэ анал үлэ ыытыллар.

  Бу туһунан биһиги «Николаев-Киин» салайааччыта Юрий Иванович Семеновы кытары кэпсэттибит. 

     — Юрий Иванович, кэм-кэрдии аастаҕын аайы, Михаил Ефимович сүдү суолталаах үлэтин, тус бэйэҥ, хайа өттүттэн ордук суолталааҕын чорботон бэлиэтиигин?

— Дьон-сэргэ биһиэхэ кэлэн архыыптары көрдөҕүнэ, Михаил Ефимович, бастатан туран, норуот үөрэҕириитигэр сүҥкэн болҕомто уурбутун бэлиэтии көрөр, кини бэйэтин норуотун өйүн-толкуйун, талаанын, итиэннэ, сүҥкэн кыахтааҕын дириҥник өйдүүрүн уонна онно тирэҕирэрин көрдөрөр. Кини 21-с үйэ үөрэх уонна билим үйэтэ буоларын дьэҥкэтик өйдүүрэ, математика, информатика, искусственнай интеллект сайдар үйэтигэр, бары өттүнэн үөрэхтээх, сайдыылаах эрэ киһи, инники күөҥҥэ тахсарын, аан дойду омуктарын кытары биир таһымнаах буоларын бигэтик өйдүүрэ уонна онно туһаайан бигэ тирэх, олук уурбута.

Ол курдук, бастатан туран, киин сирдэри тэҥэ тыа сирдэригэр элбэх оскуолалары туттарбыта,  бэрэсидьиэн оскуолаларын ситимин арыйбыта, нэһилиэктэргэ инники күөҥҥэ сылдьар үөрэх кыһаларын – «локомотивтары» арыйтаран, холобур оҥортообута. Бу ситим кыһалара бэйэлэрин сыалларын ситиһэн, үрдүк көрдөрүүлэри аҕалбыттара, кинилэр оҕолоро аан дойду араас биллэр үрдүк үөрэх кыһаларыгар киирэн үөрэнэн билигин өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар ситиһиилээхтик үлэлииллэр, дойдулара сайдарыгар тус кылааттарын киллэрэллэр. Маныаха Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич Николаев, бу бэрэсидьиэн оскуолаларын ситимин сөргүтэргэ анал уураах таһаарда, ол иитинэн, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнин оскуолаларын ситимэ» диэн буоллулар. Бу ситимҥэ быйыл, Дьокуускай куорат саамай улахан оскуолата – Михаил Ефимович Николаев аатынан 40-с нүөмэрдээх оскуола киирдэ. Ил Дархан дьаһалынан, бу ситим билигин үлэтин сөргүтэн, сайыннаран, саҥалыы сайдар суолу тутуһар. Манна ситим сүбэһитэ Евгения Исаевна Михайлова улахан оруоллаах. Аныгы технологиялар муҥутаан сайдыбыт кэмигэр маннык үгэстэри салгыыр, итиэннэ, саҥа креативнай, IT-индустрияларга болҕомто ууран үлэлиир сүрүн суолталааҕын, бу хайысахаҕа сайдар ыччат инники кэскиллээх диэн бары өйдүүбүт.

                          Ситэ  үөрэтиллэ  илик

   — «Михаил Ефимович, саха норуотун дьолугар төрөөбүт», — диэн этэбит. Маныаха, сүдү киһибит, дойду уонна аан дойду таһымнаах үлэтэ  ситэ үөрэтиллэ илик, манна болҕомто ууруллара наадатын этэн тураҕыт. Бу хайысхаҕа, туох саҕалааһын баар?

— Михаил Ефимович, норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыыларга улахан кылааты киллэрбит салайааччы, ол эбэтэр аан дойду таһымнаах бэлиитик буолар. Кини бэйэтин кэмигэр, Арктика сайдарыгар сүрүн болҕомтотун хатаабыта. Хоту, арктика эрэгийиэннэрин  түмэргэ улахан үлэни ыыппыта. Уолтер Хиекер диэн Аляска күбүрүнээтэрин кытта тэҥҥэ Хотугу пуоруму тэрийээччи быһыытынан билинэбит.  Чуолаан, Михаил Ефимович тус үлэтинэн, Хотугу пуорум аан дойду таһымыгар улахан аптарытыаты ылбыта, кини салайыытынан манна саамай элбэх эрэгийиэн киирэн үлэлээбитэ, 11 дойдуттан 25 эрэгийиэн киирэрин ситиспитэ. Кини тылын үрдүктүк туталлара, истэллэрэ, быһа гыммакка, ылыналлара.

Онон бу хайысхаҕа билигин сүрүн болҕомтобутун уурар наадалаах. Тоҕо диэтэххэ, билигин Хотугу муора суола (Северный морской путь) ураты ыстаатыһы ылан эрэр, бу туһунан Михаил Ефимович эрдэттэн сылыктаан, ыйан-кэрдэн үлэлээн саҕалаабыта. Кини эппитин курдук, билигин биһиги киэҥ нэлэмэн дойдубут хоту, арктика эрэгийиэннэрэ — аан дойду тыынар тыҥалара буолаллар. Онон манна биир даҕаны урусхаллаах дьайыылар барыа суохтаахтар, төттөрүтүн, сүрүн болҕомто ууруллан, бу сирдэри харыстыырга үлэ күүһүрүөхтээх. Арассыыйа арктическай сирэ-уота,  кини айылҕата сир иэнин сүрүн баайа буоларын, бүтүн аан дойду өйдүүр буолла, манна туһаайан, дойду салалтатын сүрүн болҕомтото хатанна.

        

     Дойду араас муннугуттан анаан-минээн

     —«Николаев-Киин» көннөрү бибилэтиэкэ эрэ быһыытынан буолбакка, араас хайысхалаах, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар үлэлиир. Кэлин, туох уларыйыы киирдэ, дьон араас сиртэн кэлиитэ биллэ элбээбит буолуохтаах?

—«Николаев-Киин» Михаил Ефимович Николаев бибилэтиэкэ-архыыбыгар дьон-сэргэ сылдьыыта биллэ элбиир, манна өрөспүүбүлүкэ эрэ буолбакка, дойду, аан- дойду араас муннугуттан анаан-минээн кэлэллэр. Саха сирин бастакы бэрэсидьиэнин олоҕун, судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй үлэтин бары өттүнэн киэҥник көрөн билсэллэр. Маны сэргэ, «Николаев-Киин» саайтыгар, кини туһунан сүүһүнэн тыһыынча ыйытык киирэр, интэриниэт ситимин анаарыытын көрдөххө, 27 дойдуттан ыйытык-сурук киирэр эбит. Бу, биллэн турар, биһигини үөрдэр, итиэннэ, улахан ирдэбили туруорар, аныгы ирдэбилгэ эппиэттээн, билигин Михаил Ефимович Николаев туһунан «Электроннай энцикплопедия» курдук сүҥкэн үлэни ылсан оҥоро сылдьабыт.  Искусственнай интеллеги туһанан кинигэлэри, докумуоннары оцифровкалыырга, наадалаах информацияны дьон-сэргэ бары булан ылар кыахтаналларыгар үлэлэһэбит.

Оҕо аймах иитиитигэр сүрүн болҕомтону уурара

     —Эн, кинини кытары бииргэ алтыспыт, үлэлэспит киһи быһыытынан кэлиҥҥи кэмҥэ ордук тугу тоһоҕолоон эппитин олоххо киллэрэргэ үлэлэһэҕин?

—Мин Михаил Ефимович Николаев бииргэ үлэлэспит, алтыспыт дьонунан Климент Егорович Иванову, Матвей Васильевич Мучины, Евгения Исаевна Михайлованы уонна да атын тэҥҥэ сылдьыбыт үөлээннээхтэрин ааттыыбын. Биһиги көмөлөһөөччү быһыытынан сырыттахпыт, кинилиин кыратык да алтыспыппыт  үрдүк дьол, улахан үөрэх буоллаҕа… Эн ыйытыыгар эппиэттиир буоллахха, Михаил Ефимович, бастатан туран, оҕо аймах иитиитигэр сүрүн болҕомто уурарын уонна бу хайысхаҕа билигин ордук кыһаллыахтаахпытын этэрэ. Кини саха дьоно талааннаах, ол талааннары арыйыахха, дьоллоох дьону иитэн таһаарыахха диирэ. Оҕолор, ыччат төрөөбүт дойдуларын таптыыр, убаастыыр, сайдыыны өрө тутан, бэйэлэрин кылааттарын киллэрэллэрин туһугар өрүү кыһаллара.

Ол туһуттан, кини «5 китов » диэн бырайыагы олоххо киллэрбитэ. Оҕо муусуканы, саахыматы, тылы чинчийэн улааттын, эт-сиин өттүнэн сайдыылаах, доруобай, чэгиэн, тэтиэнэх буола улааттын диэн. Төрөөбүт тылын тэҥэ, сахалыы, нууччалыы, омуктуу баһылаан, дириҥ билиитин, хайа баҕарар сиргэ, толору туһаннын, аан дойду таһымыгар үрдүк ирдэбиллээх, күөн күрэстэһэр буоллун диэн…

Маны тэҥэ, кэлин Михаил Ефимович, саха норуотун түмэлин үлэлэтэр баҕалааҕа. Онно биһиги ылсан, чинчийэн эрэбит. Бу түмэл саха омук мындыр толкуйун, талаанын көрдөрүөх тустаах, хайдахтаах курдук, бу киэҥ-нэлэмэн томороон тымныы дойдуну баһылаан, сайдан олорбутун көрдөрөр гына. Тимир уһаарыытын, туой оҥоһук көрүҥүн толору баһылаан, тарбаҕар талааннаах, дьиэ-уот туттан, барытын бары сатаан олорбутун сөҕөн-махтайан, ытыктаан, сүгүрүйэ-сөҕө этэрэ. Хас биирдии норуоту, кини сүдү дьоно кэрэһэлиир, холобур, индустары —Махмат Маганди, казахтары — Абай, кытайдары — Лао Цзы, Конфуций, оттон биһиги омукпут сүдү лиидэринэн Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй буолар, кинини кэпсиэхтээхпит, киэҥник көрдөрүөхтээхпит диир. Саха тарбаҕар сүҥкэн талаана: Мандар Уус, Августина Филиппова, Иннокентий Тарбахов курдук элбэх эриэккэс дьоммутугар өтө көстөр, маннык дьоммутун өйүөххэ диэн тус санаалааҕа уонна култуура, духуобунас дьонугар бары өттүнэн сөптөөх усулуобуйаны тэрийэргэ үлэлэһэрэ. Биһиги мындыр дьоммут, норуот акылаата буолаллар диирэ, ол тирэххэ туран, саха омук сайдар диэн бигэ эрэллээҕэ.

Уонна, саамай сүрүнэ, диэн   тыа сирэ сайдыахтаах, тыа cирин улахан хампаанньалар өйөөн, бэйэ бородууксуйаны кинилэртэн ылыахтааҕын этэрэ, ол туһуттан, олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарыы сокуонун иилээн саҕалаабыта, бар дьон дьиҥ бэйэ оҥорон таһаарбыт  сибиэһэй аһынан, бородууктанан хааччыллыахтаах, аһыахтаах, доруобай буолуохтаах диэн өрүү этэрэ.

           Кини үөлээннээхтэрэ биһиги бигэ тирэхпит

     —Михаил Ефимович үөлээннээхтэрин кытары тиһигин быспакка үлэлиигит. Кинилэр сүбэлэрэ, биллэн турар, дириҥ суолталаах, улахан өйөбүл буоллаҕа.

—Михаил Ефимович үөлээннээхтэрин кытары бииргэ үлэлэһии – биһиги сүрүн сорукпут.  Кинилэр — үтүө сүбэһиттэрбит, ытык аҕа дьоммут. Климент Егорович Иванов биир улахан салайааччыбыт, Михаил Ефимович ыкса соратнига, ытыктабыллаах киһи, быйыл 89 сааһын туолла. Кини билигин даҕаны элбэх үлэни ыытар, ыйар-кэрдэр, устуоруйабытын үөрэтэргэ, харыстыырга ис сүрэҕиттэн кыһаллар, үгүс ыстатыйалары, очеркалары суруйар. «Николаев-Киин» Климент Иванов суруйбут матырыйаалларын хомуйан, кини туһунан тахсыбыт туох баар ыстатыйалары, матырыйааллары мунньан, үөрэтэн, библиографиятын оҥорон түмүктээтибит. Бибилэтиэкэ дьыалатыгар библиография диэн  саамай сыаналанар, Төрүт сокуон тэҥэ докумуон буолар.  Онон бу улахан үлэни ылсан түмүктээн эрэрбит – туспа ситиһии. Маннык библиографическэй докумуону Матвей Васильевич Мучин туһунан эмиэ оҥоробут, итиэннэ бары биир үөлээннээхтэрин үөрэтэр, кинилэр тустарынан матырыйаал хомуйар сыаллаахпыт.  Биһиги Климент Егорович Ивановка, Матвей Васильевич Мучиҥҥа, Евгения Исаевна Михайловаҕа, Афанасий Васильевич Мигалкиҥҥа, Александр Николаевич Ким-Кимэҥҥэ уонна да атын бииргэ үлэлэһэр дьоммутугар сүгүрүйэн-махтанан, барҕа махталбытын этэбит.

             Төрөөбүт күнүгэр аналлаах тэрээһиннэр

   —Бу куннэргэ Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт күнүгэр аналлаах тэрээһин өрөспүүбүлүкэ араас муннугар ыытыллар. Бу туһунан, сырдатыаҥ дуо?

—Михаил Ефимович сырдык аатын үйэтитэр үлэ Ил Дархан Айсен Николаев быһаччы салайыытынан барар, кини уурааҕынан анал тэрээһиннэр, улахан дьаһаллар тахсаллар.  Ол курдук, чулуу бэлитиичэскэй, судаарыстыбаннай диэйэтэл, дьиҥнээх реформатор Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт норуотун иннигэр оҥорбут сүҥкэн үтүөтүн билинэн, сүгүрүйэн, сэтинньи 13 күнэ –Өрөспүүбүлүкэҕэ «Инновация күнүнэн» биллэриллибитэ.  Төрөөбүт дойдутугар пааматынньык арылынна, мемориальнай комплекс тутуллара күүтүллэр. Дьокуускай куоракка пааматынньыктаах улахан искибиэр арыллыахтаах. Манна сүрүн суолталааҕынан Михаил Николаев туһунан 6 туомнаах улахан   бэчээт таһаарыы буолар, бастакы 4 туом бэлэм, 5-с уонна 6-с туомнар оҥоһулла сылдьаллар. Маны сэргэ, Национальнай архыып уонна «Николаев-Киин» «Время Николаева” диэн кинигэ таһаарыытын бэлэмнээтибит. Бу 90-с, 2000 сыллардааҕы архыып матырыйаалларынан, фундаментальнай суолталаах үлэлэргэ тирэҕирэн, Михаил Ефимович туһунан салгыы чинчийиилэр баралларыгар олук уурулунна. Маны сэргэ, Национальнай архыыпка уонна Аудиовизуальнай нэһилиэстибэ өрөспүүбүлүкэтээҕи киинигэр бу күннэргэ Михаил Николаев тус пуондалара арыллар. Бу курдук, кини докумуоннара, суруктара, уураахтара, тус матырыйааллара үйэлэргэ бар дьон туһаннын диэн тэриллибитэ. Манна Ил Дархан улахан болҕомто уурара улахан суолталаах. Саамай сүрүнэ, дьиҥ-чахчы информация буолар, онно олоҕуран Михаил Ефимович бэйэтин төрөөбүт норуотун, Саха сирин бары олохтоохторун туһугар оҥорбут сүдү өҥөтүн историктар, библиографтар, учуонайдар киэҥник арыйыахтара, ырытыахтара диэн эрэнэбин. Кырдьыктаах баар архыып докумуоннарыгар олоҕуран, кини олоҕун, үлэтин, норуотун туһугар оҥорбут үтүөлэрин салгыы дириҥник үөрэтии — кэлэр үүнэр көлүөнэ ыччакка үтүө үөрүйэх, холобур буолуоҕа.

                                   Түмүк оннугар

     — Михаил Ефимович киэҥ далааһыннаах үлэтэ, норуотун туһугар өйүн-сүрэҕин, толкуйун-санаатын бүтүннүү уурбут кыһамньылаах аҕалыы сыһыана, барыбытыгар үтүө холобурунан, кини мындыр өйө, дириҥ толкуйдаах этиилэрэ ыччаппыт, Саха сирэ сайдарыгар бигэ тирэх буолар. Юрий Иванович, аһаҕас кэпсэтиибитигэр махтанан туран, ааҕааччыларбытыгар тугу тиэрдиэҥ, баҕарыаҥ этэй?

—Михаил Ефимович этэринии, хас биирдии киһи бэйэтигэр итэҕэйиэхтээх, бэйэтин талааныгар, өйүгэр, уҕараабат кыаҕар. Онно тирэҕирэн, күүскэ үлэлээн, туруоруммут сыаллары ситиһэ туруохха, дойдубутун таптаан, харыстаан, сайдыы суолун бары бииргэ тутуһуохха!

Кэпсэттэ Анна Захарова.

Хаартыскалар: Ю.И.Семенов тиксэриилэрэ