«Саха этнографията бэйэ тылынан суруллуохтаах»

Этнография археологиялыын быстыспат ситимнээх. Былыргы дьыллары быыһылаан көрүүгэ үгүс арыйыылары археологическай хаһыылар эрэ биэрэр кыахтаахтар.

Саха биллэр этнографтарыттан биирдэстэрэ, Ем. Ярославскай аатынан Саха түмэлигэр 20 сыл этнография сиэктэрин салайааччытынан үлэлээбит Василий Васильевич Попов буолар. Кини бу күннэргэ “Саха этнографиятыгар быһаарыылар” кинигэтин суруйан, бэчээккэ бэлэмнээн олорор. Онон кэпсэтиибит кинигэттэн саҕаланна.

Этнография сахалыы суруллара ордук

— Василий Васильевич, ханнык матырыйаалларга олоҕуран кинигэ суруйдуҥ?

— Мин сүүрбэ сыл археологическай-этнографическай эспэдииссийэлэргэ кыттан уонна 2004 сылтан Ем. Ярославскай аатынан Саха түмэлигэр этнография сиэктэригэр салайбыт үлэбэр, араас таһымнаах кэмпириэнсийэлэргэ, хаһыаттарга суруйбут ыстатыйаларбар олоҕуран, саха хойукку орто үйэтээҕи этнографиятыгар быһаарыылары суруйдум. Саха этнографията сахалыы сурулуннаҕына, бэйэ дьонугар туһалаах буолуо этэ диэн санааттан сахалыы суруйдум. Хас биирдии норуот олоҕу өйдүүрэ, тулалаан турар эйгэҕэ сыһыана, ону-маны толкуйдаан быһаарара уо. д.а. уратылаах, ол иһин атын норуот өйдөбүллэринэн, быһаарыыларынан (менталитетынан) саха этнографиятын суруйар сатаммат.

— Ол туохха ордук көстөрүй?

— Хомойуох иһин, күн бүгүҥҥэ диэри билим таһымнаах саха этнографията бэйэ тылынан сурулла илик. Нуучча тылынан суруллубут буолан, арыт өйдөммөт тыллар кыбыллаллар: «Коновязные столбы сэргэ»; «Частичная кремация”; “Конина высоко ценилась среди якутов”, “Лошади играли главную роль как средство передвижения и тягловая сила” уо. д.а. Холобур, нуучча эйгэтигэр “ат” уонна “сылгы” тэҥ өйдөбүллээх, оттон саха араарар үгэстээх: “Сылгы — Дьөһөгөй Айыы бэлэҕэ, үөрдэһэн сылдьар көҥүл кыыл, оттон ат — айааһаныллан киһиэхэ бас бэриммит көлө сүөһү. Сахаҕа сылгы уонна ат көмүүлэрэ эмиэ уратылаахтар. Сорох этнографтар саха хойукку орто үйэтээҕи киһи өлүгүн харайыы сиэригэр-туомугар “частичная кремация» диэн тиэрмини суруйаллар. Сахалар ортолоругар көмүү сиэрин-туомун толорута суох ыытыы (частично) — аньыы (грех). Дьиҥэр, былыр саха иин иһигэр киһи өлүгүн уотунан сиэтэн ыраастыыр сиэрэ-туома (обряд обезвреживания) суруллуохтаах.

Ат уонна сылгы көмүүлэрин уратылара

— Ат уонна сылгы көмүүлэрэ туох уратылаахтарый?

— Нуучча тылынан суруллубут кинигэлэргэ, бэл билим таһымнаахтарга, “ат” (конь) уонна “сылгы” (лошадь) араарыллыбакка, тэҥ өйдөбүллээхтик суруллар. Ону үтүктэн сорох саха, ол иһигэр этнографтар, археологтар нууччалыы толкуйдаан, эбэтэр Арассыыйа этнографиятыгар сурулларын иһин (общепризнанные слова, термины), күн бүгүҥҥэ диэри ат уонна сылгы уратыларын араарбаттар. Ол түмүгэр сахалар акка уонна сылгыга сыһыаннаах сиэрдэрэ-туомнара көтүмэхтик, өйдөнүмтүөтэ суох суруллаллар.

Холобур, сорох этнографтар “погребение лошади” диэн суруйбуттара үүннээх, ыҥыырдаах иҥэһэлээх буолар, эбэтэр ат тэрилэ суох сылгы көмүүтүн «погребение коня» диэн суруйаллар. Хойукку орто үйэлэргэ сэниэ (баай) саха өллөҕүнэ “анараа дойдуга” этэҥҥэ айаннаан тиийдин диэн аттыгар, туһунан ииҥҥэ аты тэриллээн көмөллөр, оттон аты кытта эбэтэр туһунан ииҥҥэ сылгыны көмөллөр, эмиэ «сылгы үөрүттэн аһаан-таҥнан олоруо” диэн санааттан уонна ис мас (хоруоп) иһигэр сылгы этин туоска суулаан уураллар. Өлбүт киһи “анараа дойдуга айанныыр атын» тэрилэ күннээҕи, судургу оҥоһуулаах буолар. Былыр сахалар таптыыр, ытыктыыр аттарын (доҕордорун) “ытыгылыыбыт” диэн сиэринэн-туомунан баай симэхтээн уратытык харайаллара (Алаас Эбэ, Чурапчы улууһа, Марба, Сунтаар улууһа). Оннук көмүллүбүт аты “анараа дойдуга айанныыр аты» кытта буккуйар сатаммат.

2016 с. ГЧИ археологтара Хаҥалас улууһугар Бөлөнөх Тумулга ыытыллыбыт археологическай хаһыы туһунан суруйбуттар: “На глубине около 30 см обнаружен костяк лошади, покрытый сверху жердяным настилом, укрытым берестяными полотнищами. Костяк лошади покоится на левом боку и ориентирован головой на юго-восток, ноги подогнуты, анатомический порядок не нарушен. В районе головы обнаружены фрагменты железной узды. Лобная часть черепа имеет повреждение от удара тупым предметом”.

Быһаарыы сурук (тиэкис) Хаҥалас кыраайы үөрэтэр түмэлигэр Бөлөнөх Тумулугар хаһыллан чинчийиллибит ат көмүүтүн көрдөрүүтүгэр (экспозицияҕа) сыһыарыллыбыт. Археологическай хаһыыны ыыппыт үлэһиттэр сылгы (лошадь) көмүллүбүтүн курдук суруйбуттара, тиһэҕэр ат
(конь) буолан хаалла: “в районе головы обнаружены фрагменты железной узды”. Манна “фрагменты железной узды” диэн эмиэ өйдөммөт. Үүн бүтүннүү тимир буолбат. Арааһа, үүнтэн тимир уостуган (удила) ордон хаалбытын суруйбуттар.

Кинигэ ис хоһооно

— Бэрт интэриэһинэй кинигэ тахсан эрэр эбит. Төбө ааттарын ааҕааччыларга билиһиннэриэҥ этэ дуо?

— Барыта 16 төбө ааттаах кинигэ бэлэмнэннэ:

•  «Сүүрбэ сыл усталаах экспедиция» (2000–2020 сс.) кинигэҕэ көннөрүүлэр;
•  Сыалдьа (сыалыйа), кыабака уонна кыабака симэҕэ;
•  XVII үйэтээҕи саха күннээҕи таҥаһын уратылара;
•  Сэргэ;
•  Археологическай хаһыыларга булуллубут чорооннор хантан төрүттээхтэрин таайан быһаарыы;
•  Саха сиригэр археологическай хаһыыларга булуллубут быһахтары ырытан көрүү;
•  Батас уонна батыйа;
•  Кэрэхтээх куочай;
•  Кыһыҥҥы дьиэ хаһааҥҥы кэмтэн “балаҕан” буолан хаалла?;
•  Биир эркиннээх кыһыҥҥы дьиэ уонна хотон тутуллубут төрүөттэрэ;
•  Саха хойукку орто үйэтээҕи ат уонна сылгы көмүүлэрин уратылара;
•  Саха XV–XVIII үйэтээҕи акка олорор ыҥыырын уратылара;
•  Сылгы уонна ат этэ (конина);
•  Олоҥхо (ааҕааччы анааран көрүүтэ);
•  Саха этническай историятыгар кылгас быһаарыы;
•  Кэлии уонна олохтоох археологическай култууралар алтыһыылара.

Эргэрбит тыллары солбуйуохха

— Василий Васильевич, саха этнографията сахалыы сурулларыгар өссө туох санаалааххыный?

— Билиҥҥи кэмҥэ, сорох саха “дьокуут” диэн тылтан өһүргэнэр: “Якуты — русское произношение самоназвания народа саха, транскрибированное грамотеями 1620 г. и удержавшаяся без изменений до наших дней” [Энциклопедия Якутии, 2000, т. 1, с. 121]. Былыр, саха үксэ үөрэҕэ суох эрдэҕинэ, ким даҕаны кыһаллыбатаҕа буолуо. Төрүөҕүттэн иҥэриллибит аатын билинэр киһини атын аатынан ыҥырдахха өһүргэнэрэ биллэр, ол кэриэтэ билиҥҥи сайдыылаах олоххо олорор үөрэхтээх саха этническэй өйө-санаата, бэйэ уонна омуктар икки ардыгар сыһыаҥҥа ирдэбилэ атын, ону билим үлэһиттэрэ билиниэх тустаахтар.

Арассыыйа колониальнай тутуллаах эрдэҕинэ төрүкү олохтоох норуоттар этнографиялара суруллубута, ол иһин эргэрбит тыллар (тиэрминнэр): якуты, тундровые эвенки, тундренные, затундренные юкагиры, тундренный диалекты [Иохельсон, 2005, с. 75, 376, 383] уо. д.а. билиҥҥи киһи (дьон, норуот) өйдүүр, ылынар тылларынан (тиэрминнэринэн) солбуллуохтаахтар.

“Саха төрүт култууратын кэрэхсээн билэ-көрө сатааччылар үөскүү туруохтара” диэн баҕа санаанан салайтаран, кинигэ сурулунна.