Саха норуодунай суруйааччыта Василий Соловьев-Болот Боотур төрөөбүтэ 110 сыла

Саха норуодунай суруйааччыта, бэйиэт, прозаик, публицист, «Албан аат» III истиэпэннээх, Аҕа дойду Улуу сэриитин I истиэпэннээх уордьаннар кавалердара, П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, ССРС Суруйааччыларын сойууhун чилиэнэ Болот Боотур туhунан сиэн балта буолан тураммын тугу билэрбин, өйдүүрбүн, кини айымньыларыгар тохтообокко, ырыппакка, олоҕун кылгастык билиhиннэриэхпин баҕарабын.

1915 сыллаахха муус устар 15 күнүгэр Боотуруускай улууhун Чэппиэдэй Хатылы нэhилиэгин, Хайаҕас аҕатын ууhун Лээги диэн алааhыгар олохтоох Евдокия Федоровна, Сергей Петрович Соловьевтар диэн дьаданы ыалга (ол дьыл Аммаҕа Υс Баҕалаахха от сии кыстаан олордохторуна) уол оҕо тɵрɵɵбүт. Оҕо тɵрүүрүн кытта алаастарыгар Лээгигэ кɵhɵн тахсан, уолларын Баhылай диэн сүрэхтэппиттэр.

Василий Сергеевич оҕо сааһа бэрт кэрэ айылҕалаах Лээги алааска ааспыта. Эһэбит Сэргэй Соловьев үстэ кэргэннэнэ сылдьыбыт. Аас-туор олох сабыдыала охсон, кэргэттэрэ кылгас олохтоммуттар. Василий Сергеевич-Болот Боотур, биhиги аҕабыт Петр Сергеевич уонна Анастасия Сергеевна үһүс кэргэниттэн төрөөбүттэр.

Аҕам Петр Сергеевич саhаран хаалбыт тэтэрээт илиистэригэр илиинэн суруллубут ахтыытыттан хайдах суруллубутунан киллэрэн биэриим:

«Аҕабыт Сэргэй оҕонньор бэйэтин кэмигэр мындыр өйдөөҕүнэн, аатырбытт масс ууhунан биллэрэ, Аммага киирэн бэhи кэрдэн, хаптаhыннаан, биир сыл хатаран, курулаан эрэ баран туттара, кини оҥорбут киэргэллээх ыскааптара, танара остуоллара Хатылы үгүс ыалыгар мааны миэбэл буолан туралларын киэн тута көрөөччүбүт. Агабыт оҕоньор бурдук ыhыытынан, оччотооҕу кээмэйинэн балайда дьарыктаммыт эбит. 2-3 гектар кэриҥэ сиргэ бурдук бары көрүҥүн- сэлиэhинэйи, дьаарынсаны, оруоhу ыhара.Сорох сирин паарга хаалларан убайым Баhылайдыын хоруттарарбыт. Сорох дьыл бурдук балайда үүнэрэ, сиэбиттэрин ордугун туорах бурдугу хоппоҕо хаhаанар буолаллара. Аҕабыт биhигини Чурапчыга үөрэттэрэ сатаабыта, наар үөрэх үчүгэйин кэпсиир буолара. Улахан убай Ньукулай (Сэргэй огонньор иккис кэргэниттэн уола) оччотооҕу Чурапчы 4 группалаах оскуолатын бүтэрэн нэhилиэк суруксутунан үлэлии сылдьан отуччатын да туола илик киhи ыалдьан 1915 сыллаахха өлөр. Аҕабыт ол уолун наhаа аhыйбыта эбитэ үһү. Ити сыл Баhылай төрүүр (Болот Боотур), ону «Оҕонньор хараҕын уута туолбут уола» диэн чугас дьонноро ааттыыллара эбитэ үһү. Кырдьык даҕаны, Баhылай аҕабыт мааны уола этэ. Убайбыныын Баhылайдыын кырдьаҕас аҕаттан-ийэттэн төрөөн, кыракый сааспыттан дьиэ-уот үлэтигэр, бурдук тардарга, тирии имитэргэ тиийэ иэмэх мас курдук эриллэн үөскээбиппит. Мин, үчүгэй үөрэхтээҕим иhин, оскуола рекомендациятынан биир кылааhы көтүтэн туран, Чурапчы педучилищетыгар салҕыы үөрэниэхтээхпин ийэбит эрдэ өлөн, тохтоон, хаhаайыстыбаны тутан хаалабын. Аҕабыт Баhылайы сытыы-хотуу, тыллаах-өстөөх диэн салгыы үөрэттэрэр».
Василий Сергеевич оскуолаҕа төһө да хойутаан 11 саастааҕар киирдэр, суруйарга эрдэ холонон көрөр, кэлин бэйэтэ маннык диэн этэр этэ: «Хойутаан үөрэнэ киирбитим, хойутаан хоhооҥҥо холоммутум, хойутаан ыал буолбутум, хойутаан роман суруйбутум».

Кини хоhоонноро 17 сааhыттан оройуон, «Кыым», «Эдэр коммунист» өрөспүүбүлүкэтээҕи хаhыаттарга бэчээттэнэн тахсаллар. 1933 с. ыччат оскуолатын бүтэрээт учууталынан, оскуола дириэктэринэн үлэлиир. Баай, сытыы тыллаах, санаабытын көнөтүнэн хоhоон гынан хоhуйан истэҕинэ баара-суоҕа 23 саастааҕар ИДьМ дьаhалынан 1938 с. кулун тутар 1 күнүгэр «норуот өстөөҕө» аатыран түрмэҕэ быраҕыллар, 1939 с. бэс ыйын 25 күнүгэр буруйа суоҕа дакаастанан босхолонор. Ол кэмнэргэ төhөлөөх атаҕастыбылы көрсүбүтүн кэлин ахта, кэпсии сылдьыбат этэ.

Аҕабыт Бүөтээ убайын Баhылайы хаайыыттан тахсарыгар атаҕа сүллэччи иhэн хаалбыт, уҥуох-тирии киhини Аллараа Бэстээххэ көрсүбүтүм диэн кэпсиирэ. Василий Сергеевич ол кэмнэргэ суруйбут хоhооннорун, Пушкин, Лермонтов, Крылов айымньыларын сахалыы тылбаастаан тиhэн испит тэтэрээттэрин тутулларыгар былдьаан баран төнүннэрбэтэхтэр.
Хаайыыттан босхолонон тахсаат, салгыы учууталынан үлэлии сылдьан 1942 с. бэс ыйын 22 күнүгэр Аҕа дойдуну көмүскүүр уоттаах сэриигэ ыҥырыллар.

Болот Боотур бииргэ төрөөбүт балта Настааччыйа-Анастасия Сергеевна убайыгар суруйбут суругуттан хайдах баарынан киллэрэбин:

«Аармыйаҕа бараргар сайын умайар уот куйааска убайбыныын Бүөтээлиин киирэн атаарбыппыт, социальнай култуура аннынааҕы хонууга аармыйаҕа барааччылар, атаарааччылар баһаам элбэх киҺи мустубут этэ, мин дэлби ытаан да биэрбитим. Эн взвод хамандыыра быhыылаах этин. Барбыккыт кэнниттэн Чурапчы иhэ кураанах, иччитэх курдук буолан хаалбыта. Үчугэй да, эдэр да дьоннор барбыттара, үчүгэйкээн да кыргыттар ытаhа хаалбыттара».

Маҥнай 24-с хайыhар биригээдэтигэр сылдьан Старай Русса туhаайыытыгар, онтон 282-с стрелковай дивизия 826-с артиллерийскай пуолкатыгар дивизион топовычислителителинэн сылдьан Калининскай, 2-с Белорусскай, 1-гы Украинскай фроннарга кыргыспыта. Калининградскай, Ленинградскай, Псковскай уобаластары, Литваны, Эстонияны, Польшаны, Белоруссияны босхолоспута. Муус устар 15 күнүгэр Германия сиригэр Верхняй Силезияга Бриг диэн куорат аттыгар ыараханнык бааhыран Кыайыы өрөгөйүн госпитальга көрсүбүтэ.

Болот Боотур Албан аат, Аҕа дойду Улуу сэриитин 1 истиэпэнньээх уордьаннарынан, хас да бойобуой мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

1945 сыл сэрии хонуутуттан эргиллэн кэлээт, Чурапчыга учууталынан үлэлии сылдьан кыраайы үөрэтэр бүтүн Сойуустааҕы бохуокка оҕолору салайан кыттыыны ылаллар. Ол түмүгэр Чурапчы кыраайы үөрэтэр түмэлин олохтоhор.

1947 с., оччотооҕу өрөспүүбүлүкэ салалтата этиитин толорон, хоту Усуйаанаҕа учууталынан ананан барар, бииргэ төрөөбүт учуутал балтын Анастасияны илдьэ барар.

1947-1951 сс. Уйаандьыга учууталлаан, онтон Усуйаана оччотооҕу киинигэр Хаhааччыйаҕа үөрэх оройуоннааҕы салаатын иниспиэктэринэн уонна сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. Усуйаанаҕа үлэлээбит сылларыгар олохтоох эбээннэр олохторун-дьаhахтарын дириҥник үөрэтэн, билсэн «Сааскы дьыбардар» диэн улахан айымньытын таhаартарбыта. Кэлин, биллиилээх суруйааччы буолан баран хоту үлэлээбит сылларын, олохтоох дьон үтүө-мааны майгытын, ыалдьытымсагын олус үчүгэйдик ахтар-саныыр буолара.

Усуйаанаттан кэлэн баран Чурапчы Мындаҕаайытыгар учууталынан үлэлии сылдьан 1952 с. ыраах подмосковьеттан бырааhынанан анан кэлбит нуучча кыыhын кэргэн ылан, икки кыыс оҕону төрөтөн бэрт эйэлээхтик олорбуттара. Анна Ильинична Болот Боотур олоҕор, суруйааччы быҺыытынан ситэригэр-хоторугар кэргэн быҺыытынан өйөбүл, бигэ тирэх буолбута саарбаҕа суох.
Анна Ильинична СГУ медицинскай факультетыгар доценынан үлэлээбитэ, элбэх сыл устата саха сирин төрүт олохтоохторун доруобуйаларын чинчийэн, кэтээн көрөн, үөрэтэн кэлин кандидатскай диссертацияны ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Өр сыллаах таhаарыылаах үлэтин иhин Үлэ Албан аата уордьанынан наҕараадаламмыта.

Василий Сергеевич-Болот Боотур, Анна Ильинична кыргыттара Наталья Васильевна федеральнай казаначейство салаатыгар сүрүн казначейынан, кыра кыыс Татьяна Васильевна Дьокуускайдаагы Жирков аатынан колледжка үөрэх чааhын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбиттэрэ. Кинилэр таhаарыылаах үлэлэрэ улаханнык сыаналанан РФ, Саха сирэ үрдүк наҕаараадаларынан бэлиэтэммиттэрэ. Сиэннэрэ, хос сиэннэрэ Москва куоракка ситиhиилээхтик үөрэнэ, үлэлии сылдьаллар».

Василий Сергеевич 1955 с. Дьокуускайдааҕы пединститут нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин салаатын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэр. 1953-1975 сс. Дьокуускайдааҕы профтехучилище-интэринээт дириэктэринэн, үөрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн, нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин преподавателинэн үлэлии сылдьан, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. Бу училищеҕа үлэлиир сылларыгар ордук таhаарыылаахтык айбыт-туппут эбит. Ол курдук, 1957 с. «Ол күн» бэйиэмэтэ уус-уран литэрэтииринэй куонкурус 2-с бириэмийэтин, 1967 с. «Сааскы дьыбардар» диэн арамаана өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска 1 бириэмийэни ылбыттара. Василий Сергеевич—Болот Боотур 22 сыл үлэлээбит училищета билигин ГБПОУ РС(Я) «Республиканский техникум-интернат профессиональной и медико-социальной реабилитации инвалидов им. Донской М.Н.» диэн ааттанан үлэлиир-хамсыыр. Улуу суруйааччыны үйэтитэр араас хабааннаах дьаһаллары ыытар, былаанныыр.
Болот Боотур 1986 с. «Уhуктуу» трилогията Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолбута, 1991 с. «САССР норуодунай суруйааччыта» бочуоттаах аата инэриллибитэ.
Абаҕам Василий Сергеевич-Болот Боотур чахчы да сытыы-хотуу, киирбит-тахсыбыт, омуннаах-төлөннөөх, кэпсээбитинэн киирэр, кэпсээбитинэн тахсар, үөлээннээхтэриттэн ордук тэтиэнэх курдук буолар этэ.

Дойдутугар Хатылыга сыл аайы тахсан куобахтаан, сынньанан киирэрэ. Тааттаҕа ааhан иhэн, Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастырап, Эллэй уонна да элбэх улуу суруйааччылары батыhыннартаан, кэпсээн-ипсээн таарыйан ааhааччы.
Өссө да суруйар, айар былааннааҕа, сүһүөҕүн үрдүгэр сылдьан 1993 с. ыам ыйын 27 күнүгэр ыарахан ыарыыттан биhиги кэккэбититтэн туораабыта. Хомойорбут баар, балтын Настааччыйалыын биир ый аҕыйах күнүнэн быысаhан бараахтаабыттара.

Бу дьыл муус устар 13 күнүгэр В.С. Соловьев-Болот Боотур 110 сылыгар аналлаах тэрээhиннэр Чурапчы улууhун Хатылы нэhилиэгэр кини аатын сүгэр орто оскуолаҕа үрдүк таhымнаахтык ыытылыннылар. Кини үтүө аатын үйэтитэр сыалтан “Үчүгэйгэ эрэ дьулуһар үтүө санаа туохтааҕар да күндү” диэн Болот Боотур тылларыгар суруллубут кинигэ быһыылаах биир сүдү суолталаах Арт-эбийиэги туруордулар. Бу оскуола үөрэнээччилэрэ биир дойдулаах суруйааччыларын үтүө тылларын кэлэ-бара ааҕа сылдьан, суолдьут сулус оҥостон, үчүгэйгэ эрэ өрүү дьулуһар үтүө санаалаах дьон буолан тахсыахтара диэн бигэтик эрэнэбит.

Чурапчы улууhун Хатылы орто оскуолата Болот Боотур аатын чиэстээхтик сүгэн кэллэ диэн туран, хаан уруу аймахтарын аатыттан барҕа махталбын тириэрдэбин.

Нина Петровна СОЛОВЬЕВА, Болот Боотур сиэн балта, үлэ бэтэрээнэ