Саха саллаатын ньуоскатынан буллулар

Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах нэһилиэгин олоҕу билэ да илик сүүрбэччэлээх эрэ эдэркээн уолчаана Илья Борисов бэбиэскэ тутан, 1942 сыллаахха уоттаах сэриигэ ыҥырыллыбыт. Сыл буолаатын, өлбүтүн туһунан ыар сураҕы дьонугар иһитиннэрбиттэр. Итиэннэ бу аҕыйах хонуктааҕыта эрэ уоттаах сэрии кэмигэр бэйэтин кытта илдьэ сылдьыбыт ньуоскатынан булан, ыам ыйын 7 күнүгэр Старай Руссаҕа көмүс уҥуоҕун көтөхтүлэр.

“Медведь” көрдүүр этэрээт көмөтүнэн

Аҕыйах хонуктааҕыта социальнай ситимнэринэн, Өлүөхүмэттэн төрүттээх, 1920 сыллаах төрүөх, сэриигэ ыҥырыллыбыт Борисов Илья Емельянович аймахтарын көрдүүбүт диэн ис хоһоонноох сурук тарҕаммыта.

Биир дойдулааҕым эбит диэн, дойдуларыттан тэлэһийэн олорор Кыыллаахтан төрүттээхтэргэ уонна да атын бөлөхтөргө ыыппыппар, өр-өтөр буолбакка, Надежда Макарова: “Бу биһиги эһээбит бииргэ төрөөбүт быраата. Барыахпын баҕарабын да, соҕотохпуттан саллабын”, — диэн суруйбута. Онтон аҕыйах хонон баран Надежда статуһугар “Өлүөхүмэлии алаадьы куттум, ынах арыытыгар үчүгэйдик сырдьыгынатан ыллахпына, син тулуһар ини” диэн кылгас суруктаах хаартысканы таһаарбыт этэ. Мин баран эрэллэр эбит диэн тута сэрэйбитим.

Кыайыы 80 сылын көрсө Старай Руссаҕа Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр кыргыһыы толоонугар охтубут, сураҕа суох сүппүт барыта үс сүүстэн тахса саллааты булан ааттаан-суоллаан ийэ буорун булларбыттарыттан, биир эрэ саха уола Илюша – Илья Емельянович Борисов анал суруктаах ньуоскатынан биллибит.

Ньуоскатынан булбуттар

Кыайыы күн иннинээҕи киэһэ Надежда Семеновна бэрт хойут, Дьокуускай бириэмэтинэн түүн үөһүн саҕана, эрийэн хайдах, туохтан саҕаламмытын кэпсээтэ.

— Абаҕабыт уҥуоҕа көстөрүгэр кини тутта сылдьыбыт ньуоската улахан оруоллаах буолла. “Медведь” көрдүүр-чинчийэр этэрээт Ильмень күөл аттыгар бииргэ көмүллүбүттэри (братская могила) булбут. Кинилэри кытта бөлөххө сылдьар 9‑с кылаас үөрэнээччитэ Владимир Финагин абаҕабыт ньуоскатын булан ылбыт. Этэрээт социальнай ситиминэн ыыппыт “Борисов Илья Емельянович аймахтарын көрдүүбүт” диэн биллэриитин ааҕаат да, ыйыллыбыт нүөмэринэн сибээстэспитим. Этэрээт үлэһиттэрэ көрдүү үөрүйэхтэр, устуоруйаны бэркэ билэллэр эбит: “Ньуоскаҕа “Илюша” диэн суруктаах. Бу чопчу саха киһитин ньуоската. Нууччалар ааттарын итинник сурумматтар. Уонна оччолорго 127‑с туспа стрелковай биригээдэҕэ хас Илья диэн ааттаах киһи сэриилэспитин быһаардыбыт — иккилэр. Биирдэрэ Новосибирскай уобаластан сылдьар саастаах киһи эбит, нуучча, иккиһэ — Саха сириттэн. “И” буукубаны маҥнай таҥнары английскайдыы “N” курдук суруйбуттар. Үчүгэйдик сыныйан көрдүбүт. Аатын тула ураһа курдук уруһуйдаах. Маҥнай 19‑с биригээдэҕэ баар эбит. Ол уоттаах кыргыһыыга тыыннаах хаалбыт. Онтон 127‑с биригээдэҕэ көһөрбүттэр. Ыйы кыайбат кэминэн манна кыргыһыы толоонугар охтубут”, — диэн быһаарбыттарын кэпсээтэ.

Олус долгутуулаах күн

Ийэ дойдуларын хорсуннук көмүскүү сылдьан сэрии толоонугар охтубут саллааттары 1943 сыллаахха Новгородскай уобалас Старорусскай оройуонун Медведно дэриэбинэтигэр барыларын бииргэ көмпүттэр.

80‑тан тахса сыл буолан баран саллааттар көмүс уҥуохтарын, ыам ыйын 7 күнүгэр чиэстээн-бочуоттаан, аймах-билэ дьоннорун, сыдьааннарын ыҥыран Старай Руссаҕа иккистээн ийэ буордарын булларбыттар.

— Туһугар олус долгутуулаах күн ааста. Дьокуускайтан кыра балтыбын Марианнаны кытта бэрт ыксалынан көппүппүт. Арыый бириэмэ баара буоллар, Борисовтар араспаанньаларын сүгэр бырааппыт Афанасий барсыах эбит да, кыаллыбата. Санкт-Петербургтан оптуобуһунан түөрт чаас айаннаан тиийбиппит, номнуо саҕаламмыт этэ. Тиийээппин кытта тута миэхэ тыл биэрдилэр.

“Илюшаҕа ньуосканы ийэтэ биэрэн ыыппатаҕа буолуо дуо диэн ыйыталлар. Дьоммут бары эрдэ өлөөхтөөбүттэрэ. Арай, нэһилиэккэ Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Евдокия Петровна Осипова тыыннааҕар балтыбар “эһиги эһээҕит быраатын кытта сэриигэ баран өлбүттэрэ” диэн кэпсиир эбит. Биһиги оччолорго орой мэниктэр онно болҕомто ууруохпут дуо уонна устуоруйаны улаханнык иҥэн-тоҥон үөрэтэ да сатаабат кэм быһыылааҕа. Билигин бу, абаҕабыт ньуоската көһүннэ…” — диэн кэпсиир.

Манна даҕатан эттэххэ, Сунтаар, Ньурба улууһун дьоно, үөрэнээччилэрэ тиийэн көрдүүр-чинчийэр этэрээккэ төһүү көмө буолалларын, суолталаах үлэни ыыталларын, Надежда кылгастык кинилэри кытта кэпсэтэн ааспытын этэр.

“Ньуосканы түмэлгэ туттарыахпыт”

— Абаҕабыт сүүрбэтин ааһан эрэ баран өлөөхтүүр, оҕото-уруута суох. Биһиги эһээбитин кытта бииргэ төрөөбүт иккиэйэхтэр, иккиэн Аҕа дойду сэриититтэн эргиллибэтэхтэрэ. Тустаах ньуосканы уонна көмүллүбүтүн туоһулуур докумуону миэхэ ааттаан-суоллаан туран туттардылар. Олус долгуйдубут. Мин көрдөхпүнэ, ньуоска үрүҥ көмүс буолбатах, тимир эбэтэр мельхиор быһыылаах. Былыр сахалар ити курдук ньуоскалаахтара диэн быһаараллар, икки кытыытынан лабаа курдук уруһуйдаах (мин көрдөхпүнэ, Өлүөхүмэ бурдугун туораҕа, аапт.) Ньуосканы абаҕабыт төрөөбүт-үөскээбит, үөрэммит, оҕо сааһа ааспыт Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах оскуолатын түмэлигэр туттарарга быһаарынныбыт.

Онон биһиги аймахха эмиэ да долгутуулаах, эмиэ даҕаны үөрүүлээх күннэр, 80‑ча сыл буолан баран көмүс уҥуоҕун көтөхтүбүт, дойдутун буорун аҕалан куттубут. Абаҕабыт ньуоскатын булбут оҕоҕо Владимирга махталбыт улахан. Махталбыт бэлиэтигэр уонна эдэр оҕону харыстыы, араҥаччылыы сырыттын диэн Борисовтар аймах аатыттан эһэ тыҥырахтаах үрүҥ көмүс харысхалы аҕалан бэлэх ууннубут. Саха быһаҕын аҕалыаххын сөп диэбиттэрэ эрээри, оскуола оҕотугар быһах уунар, санаабар, соччото суох. Ол иһин уопсай сүбэнэн харысхал бэлэхтээтибит. Уонна “Медведь” көрдүүр этэрээккэ, Владимирга Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах нэһилиэгин, баһылыгын аатыттан махтал суругу туттардыбыт, — диэн саллаат сиэн балта Надежда Макарова кылгастык кэпсиир.

Манна даҕатан эттэххэ, Кыыллаах нэһилиэгин баһылыга Александр Макаров — дьоруойдуу охтубут саллаат Илья Борисов хос сиэн быраата буолар. Старай Руссаҕа ийэтин кытта Александр Гавриилович көтүөх эбит да, ыам ыйыгар, өрүс барыытыгар Өлүөхүмэ улууһугар, Кыыллаах нэһилиэгэр саамай эппиэтинэстээх күннэр. Надежда: “Борисовтар сыдьааннара, эдэр дьон кэлин бэлиэ даатаҕа сөп түбэһиннэрэн тиийэ сылдьаллар ини”, — диэн бүк эрэллээҕин биллэрэр.

Кыайыы 80 сылын көрсө Старай Руссаҕа Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр кыргыһыы толоонугар охтубут, сураҕа суох сүппүт барыта үс сүүстэн тахса саллааты булан ааттаан-суоллаан ийэ буорун булларбыттарыттан, биир эрэ саха уола Илюша — Илья Емельянович Борисов анал суруктаах ньуоскатынан биллибит. Сэһэргэһээччим абаҕаларын көмүс уҥуоҕун булбут, көмөлөспүт “Медведь” этэрээккэ, Өлүөхүмэ улууһун дьаһалтатыгар махталын биллэрэр.

БЫҺААРЫЫ

Илья Емельянович Борисов 1920 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах сэлиэнньэтигэр төрөөбүт. 1942 сыл атырдьах ыйын 15 күнүгэр сэриигэ ыҥырыллыбыт, 127‑с туспа стрелковай биригээдэҕэ сулууспалаабыт. 1943 сыл атырдьах ыйын 18 күнүгэр өлбүт.

ХААРТЫСКАЛАР: НАДЕЖДА МАКАРОВА ТИКСЭРИИТЭ