«Саха сирэ» хаһыат бүгүн тугу суруйда?

Бу күннэргэ Нерюнгри куоракка Олоҥхо Ыһыаҕын бэлэмин хаамыытын билсэ тэрийэр кэмитиэт анаан тиийэ сырытта.

Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников: “Сыл саҥатыгар бу “Таастаах” сири көрөрбүтүгэр барыта тыа, тыытыллыбатах ойуур этэ. Билигин кэлэн көрөн баран, сөҕүмэр тэтимнээх үлэ барар эбит диэн сөхтүбүт да, үөрдүбүт да. Тутуу эбийиэктэрэ 85-90% бэлэм”, — диэн бэлиэтээтэ. СӨ култуура уонна духуобунас сайдыытын миниистирэ Афанасий Ноев тэтимнээх үлэ баран эрэрин, тустаах бэдэрээтчиттэр бэйэлэрин үлэлэригэр эппиэттээхтик сыһыаннаһалларын бэлиэтээтэ. Култуура управлениетын салайааччыта Туйаара Петрова, Нерюнгри куорат “Саха аймах” уопсастыбаннай тэрилтэтэ уонна Иенграҕа олорор аҕыйах ахсааннаах норуоттар Олоҥхо ыһыаҕар анаан турунан бэлэмнэнэн сылдьалларын кэпсээтэ. “Амикан” этнографическай комплекс бэрт киэҥ сиринэн, олус кэрэ айылҕалаах сиргэ турар буолан, бэрт тупсаҕай көстүүлээх. Мин тэрийэр кэмитиэт оробуочай дэлэгээссийэтин кытта Нерюнгри куоракка тиийэн, тугу көрбүппүн-истибиппин сиһилии бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ.

Аны аҕыйах хонугунан, бэс ыйын 20 күнүттэн  үрдүк, орто үөрэхтэргэ докумуону тутуу  саҕаланар. Онон быйылгы үөрэххэ туттарсааччыларга сыһыаннаах ааҕааччы сэҥээрэр ыйытыыларыгар биирдиилээн быһаарыылары биэрэр ирдэнэр. Бүгүҥҥү хаһыакка суруналыыс Людмила Попова барытын ытыска ууран быһааран биэриитэ, тустаахтарга олус көмөлөөх буолара саарбахтаммат.

Кини эрэдээксийэҕэ бэрт сэргэхтик туттан киирэн кэлбитэ. Волонтер Тамара Дмитриевна Попованы киһи хайдах да 78 саастаах диэбэт. Кини үлэ үөһүгэр сылдьар киһи — “Боевые шелкопряды Якутии” хамсааһын филиалын салайар. Көхтөөх уопсастыбанньык туһунан суруналыыс Ангелина Васильева бүгүҥҥү хаһыакка сырдатта.

Бу күннэргэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр арыгы атыытын боболлорун туһунан сурах тарҕаммыта. Ол курдук, Майа нэһилиэгин дьокутааттарын сэбиэтэ Ил Түмэҥҥэ арыгы атыытын бобор туһунан бырайыагы киллэрбит. Өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон бырайыагын Ил Түмэн урбаан уонна туризм сис кэмитиэтигэр көрбүттэр. Бу этиини көҕүлээччинэн Майа нэһилиэгин баһылыгын бастакы солбуйааччы Дмитрий Игнатьев буолбут. Кини иһитиннэрбитинэн, нэһилиэккэ оскуола, уһуйаан таһыгар арыгы атыылыыр маҕаһыыннар сэргэстэһэ тураллар, нэһилиэк олохтоохторо үгүс дьон күнүстэри итирик туруктаах сылдьарыттан дьаахханар буолбуттарын иһитиннэрбит.  Сиһилии суруналыыс Ульяна Захарова “Аһыы утах — харах уута” матырыйаалыттан билиэххит.

“Соторутааҕыта бэрт хомолтолоох түгэни иһиттим ээ, элбэх оҕолоох дьахтары уола кырбыырын туһунан… Бу үһүбадах буолбатах, олоххо баар көстүү. Ийэ барахсан үйэтин тухары оҕолорун атахтарыгар туруораары, кинилэр тустарыгар кыаҕа баарынан хамсаммытыгар, утуйбатах түүннэрин иһин кырдьыбытын кэннэ ити курдук “махтаналларыттан” киһи кэлэйэр эрэ. Бу сиэргэ баппат, ол эрээри, күннээҕи олоххо баар, биһиги аттыбытыгар буола турар көстүү. Үксүгэр иһээччи аҕалар итирэн кэлэ-кэлэ ойохторун, ону ааһан төрөппүт, иитиэх оҕолорун кырбыылларын туһунан этиллэр, суруллар. Оҕо төрөппүккэ, чуолаан ийэҕэ илиитин көтөҕөрүн туһунан чинчийии бэрт сэдэх. Бу диэн дириҥник ырытыллыбыт сыыппаралар даҕаны суохтар. Оттон суукка тиийбит дьыала букатын ахсааннаах. Тоҕо?” диэн туран, суруналыыс Людмила Попова анаан ырыппытын бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ.

Үс сыллааҕыта Хабаровскайга айанныырбар дьахтар уонна эр киһи диэн билиэккэ араарыллыбат этэ. Мин оҕолоох ыалы кытта биир купеҕа түбэспитим. Онон айан устата утуйарга-турарга эрэйдээх этэ. Бэйэ-бэйэни күүтүһүү, уочарат буолара. Билигин пассажир баҕатынан билиэккэ “гендернэй бэлиэ” диэн баар буолбут: «М» — эр киһи, «Ж» — дьахтар уонна «С» — “смешанное” купе диэн. Онон каассаҕа билиэт ыларга ити өрүккэ болҕомтоҕутун ууруоххутун сөп. Сиһилии “Турдарбын Владивостокка, “Турдарбын Владивостокка, Иркутскайга тиийиэм…” матырыйаалбар ааҕыҥ.

Кэлиҥҥи кэмҥэ сыыппаралаах эйгэҕэ албыннатыы, түөкүннээһин, тус чахчылары уордарыы, куһаҕан дьон хара санаатыгар киирэн биэрии уо. д. а. араас түбэлтэ тахса турар. Онуоха үксүгэр нэһилиэнньэ харыстаныы быраабылаларын ситэри билбэтиттэн, болҕомтото суоҕуттан уо. д. а. төрүөттэртэн тахсар. Сайдыы кэтэх өрүттэрин билиэхтээхпит уонна сэрэниэхтээхпит туһунан исписэлиистэр куруук сэрэтэллэр. Бүгүҥҥү хаһыакка суруналыыс Надежда Егорова “Сыыппаралаах эйгэ, оҥоһуу өй сорох өрүттэриттэн сэрэниэххэ” киһи болҕомтотун таарыйар бэрт наадалаах сүбэни биэрбитин хайаан да ааҕан, тускутугар туһаныҥ.

Хаҥалас улууһун Дьэр уонна Өктөм нэһилиэктэрин сиригэр-уотугар Истээх Быраан диэн Тыгын Дархан өбүгэлэрэ, сыдьааннара көмүллэ сытар сирдэрэ баар. Бу дьонтон устуоруйаҕа киирбит ааттаах-суоллаах киһинэн Тыгын Дархан сиэнэ Маһары Боһуокап буолар. Манна 1933 сыллаахха Гавриил Ксенофонтовтаах тэрийбит эспэдииссийэлэриттэн саҕалаан, элбэх археолог аараан ааспыт сирэ буолар. Бүгүҥҥү хаһыакка “Өбүгэлэрбит таайыллыбатах таабырыннара” диэн бэрт кэрэхсэбиллээх таабырыннары суруналыыс Антонина Эверстова сырдатта.