«Саха сирэ» хаһыат бүгүн тугу суруйда?

Бу күннэргэ саха суруналыыстыкатын ытык бэтэрээнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыстыкаҕа В. В. Никифоров‑Күлүмнүүр аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Иван Ксенофонтов‑Силиги 75 үбүлүөйдээх сааһынан биир идэлээхтэриттэн эҕэрдэ тылын истиҥин истэр. Бүгүҥҥү ытык суруналыыс туһунан суруйааччы, Арассыыйа литературнай бириэмийэтин лауреата Борис Павлов олус сэргэх суруйуутун ааҕыҥ уонна сэргээҥ.

Былыр сыл аайы араас улуус дьонун мунньан Чоочо баай Чүүйэ Эбэ алааһыгар анаан күүлэй тэрийэрэ эбитэ үһү. Үлэ дьонун сыалаах эттээх миининэн күндүлээн, тото-хана аһатар эбит. Тэҥнээхтэрин булбатах кыайыылаахтарга сылгынан, сүөһүнэн бириис туруорарын олохтоохтор кэпсииллэр. 21‑с үйэҕэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун салалтата бу тэрээһини сөргүппүтэ сүүрбэттэн тахса сыл буолла. Бирииһэ да эмиэ ботуччу. Ол курдук, муҥутуур кыайыылаахтар дойдуларыгар убаһа уонна торбос тиэнэн бардылар. Онтон атын бириистээх миэстэҕэ тиксибиттэр 10-20 киилэлээх дьааһыгынан ынах арыытынан, ботуччу харчынан, сыаналаах бирииһинэн бэлиэтэннилэр. Онон өбүгэ утума мэҥэлэргэ бириистэригэр кытта баар диэххэ сөп.

Күүлэй боротокуолугар киирбит 5 саастаах Артемий Герасимов быйыл сайыҥҥыттан окко сыстыбыт. Хотуурун СӨ норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, элбэх от охсооччуну эрчийбит Василий Окороков оҥорбут. Бу Артемий Тымныы Оҕонньортон көрдөспүт бэлэҕэ эбит. Уолчаан улааттаҕына, бэйэтэ этэринэн, пиэрмэр буолар баҕалаах. Ол да иһин сыл аайы Тымныы Моруостан хаһаайыстыбатыгар араас туһалааҕы көрдүүр эбит. Холобура, “төрөөбүт күммэр убаһата бэлэхтээр” диэн сакаастаабыт. Онон, төрөппүттэрэ этэллэринэн, бэлэх тый быйыл, этэҥҥэ буоллаҕына, төрүөхтээх эбит. Аны кыһын уолчаан Тымныы Моруостан тугу күүтэрин уонна бу суолаталаах күүлэй туһунан бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ.

Саҥа үөрэх дьылыгар диэри букатын ахсааннаах күн хаалла. Туох баар саҥа уларытыылары-тэлэритиилэри Билии күнүн көрсө киллэрэллэр. Быйыл үөрэххэ сыһыаннаах туох саҥа сүүрээни кэтэһэбит? Бу сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн дойду оскуолаларын үөрэнээччилэрэ устуоруйа биридимиэтин саҥа кинигэнэн үөрэтиэхтэрэ, 5–7 кылаас үөрэнээччилэрэ саҥа бырагыраамаҕа көһүөхтэрэ. Биридимиэти үөрэтиигэ икки чааска биир чаас эбиллэн биэриэҕэ. “Төрөөбүт кыраай устуоруйата” эбии киириэҕэ. Ити курдук, сиһилии суруналыыс Людмила Попова ырытыытын аахпыт киһи үгүс уларыйыылары билиэҕэ.

“Хас эмэ тыһыынчанан киһини кытта алтыһан аастаҕым буолуо. Бу диэн аахпыт да суох. Миигин кытта өрүү сылдьар турист үгүс. Сөбүлээбэттэрэ буоллар, иккистээн кэлэн бэрт. Инньэ гынан, туристарбын “бирилийээн”, платина”, “көмүс”, “боруонса” диэн анал номинацияҕа араарабын. Саха сиригэр кэлээт, “уолгут дойдутун булла, көрсүһүүбүт — баччаҕа” диэтим да, туристарым тоҕо анньан кэлэллэр. Дьэ, ол онно ахтылҕаммытын таһааран, күлэбит-үөрэбит аҕай. Итинник көрсүһүү бэйэ-бэйэни сүтэрсииттэн быыһыыр. Ол иһин туристар бииргэ төрөөбүт дьон курдук көрсөллөр — үөрүү-көтүү, куустуһуу, сыллаһыы. Итини көрөр олус күндү түгэн…” диэн бүгүҥҥү “Итии чэйгэ” саастаах дьону араас дойдунан күүлэйдэтэн сэргэхситэр Клим Федоров санаатын үллэһиннэ. Ааҕыҥ уонна сэргээҥ.

Ийэ сайын сатыылаан турар чаҕылхай күннэрин баттаһа, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төхтүр нэһилиэгин биир бааһынатыгар эдэр дьон ыҥырыа уйатын тоҕо тардан, үлэлэрэ күөстүү оргуйа сылдьар кэмигэр тиийдибит. Дьокуускайга үлэлиир ыччаттар Николай Заровняев уонна Николай Макаров ыҥырыаттан мүөт ылыыны иккис үлэ оҥостон, анаан дьарыктанан түбүгүрэ сылдьалларыгар түбэстибит. Уолаттары кытта эрдэттэн болдьоспут буолан, биһиэхэ ыҥырыаны кытта үлэлиир дьон анал көстүүмнэрин кэтэртилэр. Ити аата ыҥырыа уйатыгар барарга ох курдук бэлэм буоллубут. Бу сонун сүүрээн туһунан бүгүҥҥү хаһыаттан билсиҥ.

Нина Дьячковская «Исповедь исчезнувших» кинигэтэ күн сирин көрөөт да, “Сыл бастыҥ кинигэтэ: Сибиир-Евразия” Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус “Уус-уран литэрэтиирэ бастыҥ таһаарыыта” номинациятын кыайыылааҕынан буолбута. Бүгүҥҥү хаһыакка суруналыыс Надежда Егорова кини маннык ситиһиигэ хайдах кэлбитин, тылбаас үлэтин ымпыгын-чымпыгын туһунан кэпсэттэ.

Киһи тыаҕа муммутун туһунан сурахтар урут дэҥҥэ иһиллэр буолаллара. Ким эмит мунна да бүтүн нэһилиэгинэн тахсан тыаны тараахтаан көрдүүр буолаллара. Кэлиҥҥи кэмҥэ дьон мунуута олус элбээтэ. Бу көстүү ордук аҕам саастаах дьоҥҥо бэлиэтэнэр. Кинилэр сир аһыгар үлүһүйэн хайысхаларын сүтэрэн муналлар дуо? Бу ыйытыыга хоруйдуоҕа суруналыыс Ульяна Захарова “Кэлиҥҥи кэмҥэ мунуу тоҕо элбээтэ?” диэн сытыы матырыйаалыгар.

Ити курдук, бүгүн “Саха сирэ” хаһыаты  киһи илиитигэр ылаат да, олох арахсыбакка ааҕар кэрэхсэнэр ис хоһоонноох матырыйаала олус элбэх. Ол курдук, туһаҕа таһаарбакка сытыарыы иһин сири былдьатыахха сөбүн, куорат балыыһатын аайы төлөбүрдээх өҥөлөр хаачыстыбаларын, орто хамнаһы ааҕыы саҥа быраабылаларын,  аска туһаныллар Саха сиригэр үүнэр оттортон тумалар тустарынан уонна да атын матырыйааллары ааҕаргытыгар сүбэлиибит.