“Саха сирэ” хаһыат бүгүн тугу суруйда?

Быйыл Өймөкөөн улууһугар айылҕа иэдээнэ — улахан алдьатыылаах халаан үгүс хоромньуну таһаарбыта.

Ахсынньы 2-3 күннэригэр Дьокуускай куоракка төрүттэммитэ 105 сылыгар анаан Өймөкөөн улууһун күннэрэ киэҥ далааһыннаахтык буолан аастылар. Бу чэрчитинэн СӨ Бырабыыталыстыбата уонна улуус салалтатын биир бастакы холбоһуктаах тэрээһиннэринэн халаан таһаарбыт хоромньутун чөлүгэр түһэрии  түмүгүн таһаарар төгүрүк остуол буолбута. Манна Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Дмитрий Садовников  “халаан кэмигэр эппиэтинэстээхтик уонна ситимнээхтик үлэлээбиттэрин иһин өрөспүүбүлүкэ салалтата оройуон салайааччыларыгар ураты махталбытын тиэрдэбит. Түргэнник ылыллыбыт быһаарыылар, өрөспүүбүлүкэтээҕи сулууспалары кытта чуолкай ситимнэһии, салалта тус эбэһээтэлистибэтэ ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит Өймөкөөн дьонугар араас көмөнү көдьүүстээхтик тэрийэр кыаҕы биэрбитэ. Маннык салалталаах улуус ханнык баҕарар ыарахаттары туоратар, кэскиллээх сайдыы суолун торумнуур кэскиллээх диэн бигэ эрэллээхпин” диэн улуус дьаһалтатын үлэтин бэрт үрдүктүк сыаналаан, анаан тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Бүгүҥҥү хаһыакка “Өймөкөөн улууһа махтанар” диэн матырыйаалбын ааҕыҥ уонна сэргээҥ.

Соторутааҕыта Москваҕа РФ норуоттарын төрөөбүт тылларын учууталларын Бүтүн Арассыыйатааҕы сийиэһэ буолан ааста.  билимин академиятын төрөөбүт тыллары үөрэтэр, харыстыыр уонна сайыннарар киинин салайааччыта, билим дуоктара Феодосия Габышеваны кытта кэпсэтэн,  суруналыыс Людмила Попова «Сорук биир — ийэ тылы кэлэр көлүөнэҕэ чөл хаалларыы» матырыйаалы бэчээккэ бэлэмнээн таһаарда.

Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо саха суругунан литэрэтиирэтин  125 сылыгар “СӨ норуодунай бэйиэтэ” үрдүк ааты сүктэ.  Кинини кытта суруналыыс Надежда Егорова- Намылы кэпсэттэ. «Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан ааҕар, суруйар буолуохпуттан ыла суруйар баҕа санаа үөскээн, хоһоон суруйарга холонор эбиппин. Оннук биир түгэни өйдөөн хаалбыппын. Төрөөбүт дойдубар, Амма Болугуругар олорорбут, өссө да Дьокуускайга көһө илик этибит. Маҥнайгы хаар түспүтэ. Тоҕо эрэ, дьиэм иһиттэн сүүрэн тахсан хаар түһэриттэн үөрэн дьиэрэҥкэйдээн ылбытым, үрүмэччи маҥан хаардары ытыспын тоһуйан тута сатаабытым уонна дьиэбэр киирээт маҥнайгы хаар туһунан хоһоон суруйбутум. Мин 14 сааһым хаара түһэр диэн ис хоһоонноох этэ. Оччолорго оҕо бэйэм улаатан, эдэр саас кэрэ-бэлиэ кэмигэр тиэтэйэ айаннаан иһэр киһиэхэ – миэхэ 14 сааһым маҥнайгы хаара олус суолталаах быһыылааҕа. Ол кэнниттэн төһөлөөх элбэх сыл, хонук ааспыта буолуой, ол оҕотук хоһоонноох тэтэрээтим да сүттэҕэ. Арай,  кэрэ түгэни сүтэримээри, дьиэбэр сүүрэн киирэн уон түөртээх сааспын кытары ситимнээн хоһоон суруйбуппун умнубаппын» диэн санаатын үллэһиннэ норуот бэйиэтэ Саргылаана Гольдерова- Саргы Куо. Ааҕыҥ, сэргээҥ.

Бүгүн Саргы Куону кытары айар үлэ абылаҥын, суруйар үлэ сонор суолун, саха литэрэтиирэтин инникитин уо.д.а. туһунан сэһэргэстибит.

Тимир көлө көннөрү айанныыр тэрил буолбатах, үлэни-хамнаһы түргэтэр, дьону-сэргэни сибээстиир сүрүн тэрил. Онон тырааныспар ырыынагар уларыйыыны үгүс дьон  интэриэһиргиир. “Саха сирэ – тойотадойдута” диэн бэлиэтээн туран, суруналыыс Василий Прокопьев бүгүҥҥү хаһыакка “Кыбартыыра сыанатыгар тэҥнээх тимир көлөлөр” диэн диэн ырытыыта үгүс ааҕааччы болҕомтотун тардыаҕа.

Кини уһуйуллааччылара дьиэлэригэр электрикэҕэ, сантиэхиньикэҕэ сыһыаннааҕы барытын оҥоруохтарын сөп. Ол курдук, кыраан тоҕо бардаҕына, хайдах өрөмүөннүүрү, туох-ханнык күлүүс ханна туттулларын үөрэппит буолан, оҕолоро билигин дьиэлэригэр туһа дьоно. Ол иһин төрөппүттэр оҕолорун кини уһуйааныгар үөрэ-көтө аҕалаллар. Сааһыттан, кыыһыттан-уолуттан тутулуга суох, ким баҕалаах оҕо кэлэр. Төлөпүөн уурар тэрилтэн саҕалаан, оонньуур массыыналарын, бэстилиэттэрин, куукулаларын тээбириннэрин бэйэлэрэ оҥороллор. Бу ханна баар уһуйааны ким тэрийбитий? Бу туһунан бүгүҥҥү хаһыакка “Сатабыл” рубрикаҕа сырдаттым.

“Дипфейк: уодаһыннаах үтүгүннэриилэр” – бу маннык төбөлөөбүт суруналыыс Антонина Эверстова Арассыыйаҕа түөкүттэр сиэри  таһынан баран эрэллэрин туһунан ырытыытын. Нейроситим көмөтүнэн оҥоһуллубут синтетическэй медиафайл видео, аудио, ойуу хайдах оҥоһулларын уонна туох кутталы суоһуурун бу матырыйаалтан билиэххит. Ааҕыҥ, туһаныҥ.

Киин куоракка кирдээх уу ааһар турбата өрүү бүөлэнэр.  Ордук бырааһынньык саҕана будулҕан тумаҥҥа туох эрэ, ханна эрэ тоҕу барар, тэстэр. Диспиэтчэр төлөпүөнэ өрө оргуйа олорор буолар. Бу билбэппититтэн тахсар, ситим эргэрбититтэн тахсар дуу? Үгүс дьон ордубут арыыны унитаһыгар кутара – баар суол. Бүгүҥҥү хаһыакка суруналыыс Ульяна Захарова “Оннооҕор куурканы, куобаҕы симэллэр” матырыйаалыгар сытыы боппурос быһыытынан ырытан суруйда. Унитазка арыыны кутуу туох буортулааҕын “Водоканал” пресс-сулууспата сиһилии быһааран биэриитин бу матырыйаалтан билиэххит.

“Биир үтүө күн маҕаһыыҥҥа бэркэ билэр дьахтарбын көрсө түстүм.  Билэр киһи сиэринэн, үөрэ-көтө дорооболоһоору гыммыппар, дьахтарым билбэтэхтии халты көрөн кэбистэ. Онтон дьэ өйдөөтүм, арба, кини миигин билбэт буоллаҕа дии. Оттон мин кини  олоҕун барытын кэриэтэ билэбин.  Тугунан дьарыктанарын, кимнээҕи кытта көрсүбүтүн, ханнык дьиэҕэ олорорун, сарсыардааҥҥы кофе иһэ олорон, түннүгүнэн тугу көрөрүн… Кини уонунан тыһыынча сурутааччылаах блогер дьахтар. Бу дьон бары кини олоҕун кэтээн көрөллөр. “Дьол чуумпун сөбүлүүр”. Бу маннык ааттаабыт бүгүҥҥү сиэр-майгы тиэмэтигэр суруйуутун суруналыыс Ангелина Васильева. Үгүс ааҕааччы болҕомтотун тардар матырыйаалы хайаан да ааҕыҥ уонна сэргээҥ.

Саҥа дьылга саха киһитэ тоҥ балыга суох табыллыбат. Ол эрээри балыкпыт эт сыанатыгар тэҥнэспитин туһунан, ааҕааччыбыт “Сайсары “ ырыынакка атыыланар балыгы түмэл эспэнээтин курдук көрөн кэлэрин туһунан бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ, сэргээҥ.

Энэргиэтик утахтартан сылтаан эдэр дьон доруобуйалара айгыраабытын туһунан араас сурах тарҕанна. Бу туох буортулааҕый  уонна тоҕо боппоттторуй? Маныаха терапевт-быраас туох санаалааҕый? Бу туһунан бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыаххыт.

Саҥа дьылы көрсө харыйаны туруоруу, дьиэни киэргэтии аҥаардас бырааһынньыкка эрэ бэлэмнэнии буолбатах. Фэн-шуй этэринэн, бу барыта үүнүөхтээх сылга бэйэҕэ үтүөнү, доруобуйаны, баайы-дуолу, тапталы ситиһиини тардыы буолар. “Харыйа аптаах тыына”, “Ханан туруорабыт?”, “Ханан туруорар көҥүллэммэтий?”, “Уот кыһыл ат сылыгар”… Бу курдук эбилик төбөлөрдөөх “Харыйа – баҕа санаа ымыыта” диэн сүбэ-матырыйаал үгүс ааҕааччы болҕомтотун тардыаҕа.