Саха сирэ – Хотугу технология киинэ

Дьокуускай куорат эмиэ биир сыл буолан баран, Уһук Илин уонна Арктика сыыппара киининэн кубулуйда. Төрдүс төгүлүн ыытыллар «Сыыппара алмааһа» норуоттар икки ардыларынааҕы пуорум бу сырыыга ураты тыыннанна, саҥа таһымҥа таҕыста. Ааспыт сыллардааҕы курдук, тэрээһин Уһук Илини сыыппара өттүнэн сайыннарыы стратегиятын чэрчитинэн барда. Ол эрээри, быйылгы пуорум сүрүн уратыта – киэҥ хабааннаах кэпсэтииттэн, бырайыактары сүрэхтээһинтэн чопчу олоххо киирбит быһаарыылары, бастакы түмүктэри дьүүллэһии буолла.

Быйыл сүрүн тосхоло «Инникини ситимниир сибээс» диэн өйдөбүлгэ туһаайылынна. Саха сирэ аан дойдуга тэҥнээх технологиялары айар уонна тургутар ураты лабаратыарыйа быһыытынан көрдөрүлүннэ. Онон бүгүн пуорум сүрүн хайысхаларын, түһэрсиллибит сөбүлэһиилэр хайдах олоххо киирэн эрэллэрин, уонна «Сыыппара алмааһа» өрөспүүбүлүкэ уонна дойду сыыппараҕа инникитигэр туох саҥа суолу түстээбитин дириҥэтэн көрүөхпүт.

Сүрүн тосхоллор

Пуорум ааспыт сыллардааҕар уратыта диэн, хас биирдии хайысхаҕа «туох буолуоҕай?» диэн ыйытыыттан «туох буолла, туох түмүк ситиһилиннэ, салгыы хайдах барабыт?» диэн дьүүллэһиигэ олоҕурда. Ааспыт пуорумнар кэннилэриттэн Саха сирэ Оҥоһуу өйү хотугу усулуобуйаҕа туһаныыга дойду пилотнай былаһааккатынан буолбута. Онон сыыппара эйгэтигэр бастакы түмүктэр сырдатылыннылар.

Холобур, ирбэт тоҥу кэтээн көрүү «Роскосмос», СӨ Билимин академията уонна ХИФУ холбоһуктаах бырайыактарынан Дьокуускай, Нерюнгри, Мииринэй куораттар ардыларынааҕы ирбэт тоҥ сыыппараҕа «двойнига» оҥоһуллан саҕаламмыта. Спутник дааннайдара, сиргэ туруоруллубут тыһыынчанан датчиктар уонна геологическай чинчийиилэр түмүктэрэ биир тиһиккэ холбонон, Оҥоһуу өй көмөтүнэн үөрэтиллэллэр. Саҥа тиһик ханнык дьиэ, ханнык инфраструктура кутталлааҕын 90–95% чопчу эрдэттэн сэрэтэр кыахтаммыт — бу сүдү ситиһии. Бырабыыталыстыба ити дааннайдарга олоҕуран, дьиэлэри бөҕөргөтүү, саҥа тутуулары былааннааһын бырагыраамаларын оҥорон олоххо киллэрэр. Итини кытта Оҥоһуу өй бырамыысыланнаска туһаныыта биһирэнэр. АЛРОСА хампаанньа карьердарыгар үлэлиир ыарахан уйуктаах тырааныспардар маршруттарын чэпчэтэр Оҥоһуу өй тиһигин киллэрэн, уматыгы 15% кэмчилээбитин, тиэхиньикэ тохтоло суох үлэтин биллэрдик уһаппытын отчуоттаабыта. «Сахатранснефтегаз» АУо магистральнай гаас турбаларын датчиктара уонна Оҥоһуу өй көмөтүнэн кэтиир буолан, саахаллары эрдэттэн билэр. Бу түмүктэр атын бырамыысыланнай хампаанньалары эмиэ ити технологиялары туһанарга көҕүлээтилэр. Оттон Арктикаҕа «Сыыппара Айболита» өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 20‑тэн тахса киин балыыһаҕа рентген, КТ, МРТ снимоктарын анаалыстыыр Оҥоһуу өй тиһигэ үлэлэтэр. Саҥа технология көмөтүнэн 150‑тан тахса эрдэ биллибэтэх онкология, сэллик ыарыыларын түбэлтэтэ быһаарыллар. Ыраах сытар улуустарынан биэлсэргэ көмөлөһөр мобильнай сыһыарыы оҥоһуллан, бастакы көмөнү оҥорууга, ыарыһаҕы сөпкө диагностикалыырга туһаныллар.

Каадыр боппуруоһа

Каадырынан хааччыйыы боппуруоһугар өрөспүүбүлүкэ IT-исписэлииһи өйүүр бэлиитикэтин күүһүрдэр. Саха сирэ атын эрэгийиэннэртэн уонна төрөөбүт дойдуларыгар талааннаах IT-исписэлиистэри тардарга үлэлиир. Холобур, IT-исписэлиистэри сайыннарыыга уонна өйөөһүҥҥэ «Б8» акселератор — үөрэх бырагыраамата 2019 сылтан Инновацияны сайыннарар пуонданан ыытыллар. Бу кэм иһигэр бырагырааманан 100‑тэн тахса бырайыак оҥоһуллубут, оттон үбүлээһин уопсай кээмэйэ 121 мөл. солк. таҕыста. Оттон быйыл акселератор бырагырааматын 14 хамаанда ааста. Үс ый устата эдэр дьон эспиэрдэртэн үөрэнэн, бэйэлэрин саҥа бырайыактарын билиһиннэрдилэр. Стартаптары эргиэҥҥэ тахсар кыахтарынан, технологическай сайдыыларынан, сатабылларынан сыаналаатылар. Бастыҥнарынан «Смена», «Докилекс» уонна «Finfast» хамаандалар ааттаннылар. Хас биирдии хамаанда норуоттар икки ардыларынааҕы ырыынакка бырайыактарын таһаарарга 650 тыһ. солк. уонна акселератор иһинэн туруоруллубут сыалларын ситиһэргэ уопсайа 1,3 мөл. солк. ыллылар.

Стратегияттан олоххо киллэрии

«Сыыппара алмааһа» кэпсэтиилэрэ сыыппаранан сыаналанар түмүктэргэ тиэртилэр. Ол курдук, саҥардыллыбыт сөбүлэһиилэр уонна саҥа дуогабардар түһэрсилиннилэр.
АЛРОСА уонна Саха сирин инновациятын сайыннарар пуонда сыыппараҕа, тастан киллэриини солбуйууга уонна бырамыысыланнас көдьүүһүн үрдэтиигэ анаан 100 мөл. солк. көрдүлэр. СӨ Үөрэҕин уонна билимин министиэристибэтэ, Сбер уонна «Алгоритмика» оскуола оҕолоругар сыыппара эйгэтигэр үөрэҕи сайыннарар уонна идэҕэ туһаайар бырайыактары саҕалаатылар. Сүрүн болҕомто информационнай-коммуникационнай технологияларга, информатикаҕа биир кэлим судаарыстыбаннай эксээмэн түмүгүн тупсарыыга уонна IT-идэлэри киэҥник билиһиннэриигэ уурулунна. «Перспективный мониторинг» хампаанньа уонна Саха сирин бырабыыталыстыбата сыыппараҕа көһүүгэ анаан кэтээн көрүү уонна ырытыы хайысхаҕа бииргэ үлэлэһэр туһунан сөбүлэстилэр. «Полярный» пилота суох көтөр тиһик научнай-производственнай киинэ Арктика авиациятыгар аналлаах кэпсэтиилэри ситистэ. «Синергия Арктики» мега-бырайыак саҕаланна. Бу бырайыак уустук суоллаах 70 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа түргэн интэриниэти киллэрэр 7 тыһ. км усталаах оптоволокно ситимин тардыаҕа. Ленскэйгэ ИТ-киин аһылынна уонна Оҥоһуу өй сервистэрэ, ол иһигэр «Лидеры ИИ» бириэмийэ лауреата буолбут «Киберкөмүскээччи» курдуктар, киэҥник тарҕанар буоллулар. Корпоративнай үөрэхтээһиҥҥэ аналлаах Skillometer платформа билиһиннэрилиннэ. Платформа АЛРОСА уонна «Саханефтегазсбыт» хампаанньалар ресурсаларын кэмчилииргэ көмөлөһүөҕэ.

Ситиһиилэр: дроннар, ойуулуктар, киинэ

IT-эйгэ экспора Саха сирин экэниэмикэтигэр ылар өлүүтэ ааспыт сылтан 40%-нан үрдээбит. Чэпчэтиилээх ипотека көмөтүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ 500‑тэн тахса саҥа IT-исписэлиис олохсуйбут. Арктика улуустарыгар түргэн интэриниэт киирбит нэһилиэктэригэр ыраахтан үлэлиир дьон ахсаана 3 төгүл элбээбит. Пуорумҥа ыҥырыллыбыт аан дойдутааҕы эспиэрдэр Саха сирин үлэтин үрдүктүк сыаналаатылар. Кинилэр этэллэринэн, бу Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга интэриэһи тардар кыахтаах ураты бренд буолар.

Пилотнайа суох көтөр аппарааттар (БАС) хайысхалара күүскэ сайдан иһэр. Дроннары баһаар умулларыытыгар, кэтээн көрүүгэ, быыһыыр эпэрээссийэлэргэ уонна тыа хаһаайыстыбатыгар тиийэ туһаналлар. Соторутааҕыта, федеральнай үбүлээһининэн пилота суох аппарааттары тургутар бөдөҥ киин арыллыбыта. Маны сэргэ, өрөспүүбүлүкэ креативнай индустрияҕа бигэтик хардыылыыр. 2026 сылтан Саха сиригэр сахалыы Киинэ уонна анимация пуондата үлэлэрин саҕалыахтара. Пуонда киинэ бырайыактарыгар үбү угарга, продюсердааһыҥҥа уонна киинэлэри сырдатыыга-тарҕатыыга көмөлөһүөҕэ. Эспиэрдэр этэллэринэн, 2026 сыл олус интэриэһинэй буолуоҕа, тоҕо диэтэххэ, саха киинэтэ баай, киэҥ далааһыннаах.

Оҥоһуу өй уонна былааннар

Саха сирэ Оҥоһуу өйү туһаныыга бастакынан дойду киининэн буолуоҕа. Уһук Илини сыыппара эйгэтигэр сайыннарыы, оҥоһуу өйү уонна пилота суох көтөр аппарааттары олох араас эйгэтигэр киллэрии, ону сэргэ сыыппараҕа технологиялары салгыы сайыннарыы былааннара болҕомто киинигэр турдулар. Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сирэ дойду биир саамай сайдыылаах эрэгийиэнинэн буолар — олохтоохторун 99% көхтөөхтүк интэриниэтинэн туһанар. Ол курдук, бу эйгэҕэ саамай киэҥ далааһыннаах бырайыагынан дойду бэрэсидьиэнин сорудаҕынан кэлэр сылга оҥоһуу өйү олох араас эйгэтигэр киллэрэр ыстаабы тэрийии буолуоҕа. Бу ыстаабы Ил Дархан салайыаҕа. Саха сирин баһылыга Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, сыыппараҕа технологиялар, ол иһигэр оҥоһуу өй эрэгийиэн күрэстэһэр кыаҕын үрдэтэргэ сүрүн үстүрүмүөнүнэн буолаллар. Кинилэр көмөлөрүнэн пилота суох көтөр тиһиктэри уонна роботтары киллэрэн, баар кыахтары барытын толору туһаныахха сөп. Санатан эттэххэ, AI Journey‑2025 аан дойдутааҕы оҥоһуу өйгө аналлаах кэмпириэнсийэҕэ бастыҥ 108 бородууктаттан 11‑рин Саха сирэ көрдөрбүтэ. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэбит оҥоһуу өй сервистэрин оҥорууга «Лидеры ИИ» национальнай бириэмийэ кыайыылааҕынан ааттаммыта — бу улахан ситиһии.

Түмүк

«Сыыппара алмааһа» пуорум Саха сирэ бэйэтин сайдар суолун булбутун, аан дойдуга тугунан интэриэһинэй буолуон сөбүн чопчулаабытын көрдөрдө. Таҥастыыр экэниэмикэттэн креативнай уонна инновационнай экэниэмикэҕэ көһүү — күннээҕи олохпут чахчыта. Инники сылларга пуорумҥа ырытыллыбыт бырайыактар төһө ситиһиилээхтик олоххо киирэллэриттэн Саха сирэ сыыппара эйгэтин баһылыыра уонна аан дойду «сыыппара каартатыгар» киирэн төһө чаҕылхайдык көстөрө тутулуктаныа.