«Саха сирэ инники күөҥҥэ бигэ туруктаахтык таҕыста»

Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэн норуот дьокутааттарыгар Анал этиитигэр Саха сирин экэниэмикэтин сайдыыта биир сүрүн миэстэни ылла. Дойду үрдүнэн оҥорон таһаарыы түһэ турар уустук кэмигэр, Саха сирэ кэнники сылларга мунньуммут саппааһынан бигэ туруктаахтык инники күөҥҥэ таҕыста.

Экэниэмикэ таһыма үрдээн 2021 сылга Уһук Илин федеральнай уокурукка эрэгийиэннээҕи баалабай бородууктата 1 трлн 622 млрд солк. кэриҥҥээх инники күөҥҥэ таҕыста. Быйыл ВРП улаатыыта 8 %-тан итэҕэһэ суох сыаналанар. «Эрэгийиэннээҕи валовой бородуукта кэнники биэс сылга икки төгүл улаатта. Саха сирин бырамыысыланнаһын үүнүүтэ бу сыл 11 ыйыгар 112,2 % тэҥнэстэ. Бу дойдуга биир бастыҥ көрдөрүү. Сиртэн хостонор туһалаах баай быйылгы кэриҥин сыаналаатахха, былырыын ситиһиллибит историческай таһымыгар тиийиэ. Өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин уонна дойду экэниэмикэтин хамсатааччынан буолар. Ити барыта өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ кэлиҥҥи сылга бигэтик сайдарын туоһулуур. Аан дойдутааҕы дьаҥы, сааҥсыйалары аахсыбакка, атын уустуктар баалларын үрдүнэн, биһиги иннибит диэки баран иһэбит,  Уһук Илин уонна Арассыыйа экэниэмикэтин сайдыытын локомотивынан буолабыт», – диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.

Кэнники сылга ньиэп, гаас уонна чох хостооһунугар урукку сыллар курдук үрдүк көрдөрүүнү күүтэбит. Итини таһынан, көмүһү уонна үрүҥ көмөһү хостооһуҥҥа эмиэ үрдээһини кэтэһэбит. Онон быйыл эмиэ көрдөрүүнү тупсаран, таһыммытын үрдэтэн, историческай хардыыны оҥордубут.

Ил Дархан кэнники биэс сылга экэниэмикэни инвестициялааһыны 1,5 трлн солк. ситиспиппитин, онуоха «Эльгауголь», «Колмар», «Газпром», «Роснефть», «Сургутнефтегаз» курдук бөдөҥ бырамыысыланнай тэрилтэлэр кылааттара улаханын эттэ.

Быйыл күһүн РФ Уһук Илин уонна Арктика сайдыытыгар министиэристибэтэ, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ итиэннэ «Росатом» ГК уонна Саха сирэ Арктика зонатыгар хайа бырамыысыланнай кылаастырын сайыннарыы туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаабыттара. Усуйаана уонна Дьааҥы оройуоннарыгар Кулаар кыһыл көмүстээх Күчүс диэн көмүс баайдаах сирин, Тирэхтээх үрэх уонна Депутатскай  хорҕолдьун саппаастаах туһаҕа таһаарыы былааннаммыт.

Бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта үрдээһинэ бүддьүөккэ эбии дохуоту киллэрэр. 2023 сылга үктэнэрбитигэр быһа холуйан ааҕыынан дохуот кээмэйэ 272,9 млрд. солк. буолуохтаах. Ити 2022 сыллааҕы бастаан ылынылыбыт бүддьүөккэ тэҥнээтэххэ (264,5 млрд. солк.) 8,3 млрд солкуобайынан (103,1%) улахан. Госбюджет бэйэтин дохуота 10,3 млрд. солк. улаатара былааннанар (2022 с. бастакы былаана 151,3 млрд. солк.). Онуоха 68 %-н а АЛРОСА, «Сургутнефтегаз», «Таас-Үрэх Нефтегазодобыча», «Транснефть», «Эльгауголь» уонна «Колмар» курдук бөдөҥ хампаанньалар нолуоктарыттан киирэр. Итинтэн сааҥсыйалары аахсыбакка, дохуот үс чааһын АЛРОСА хампаанньа бөлөхтөрө уонна 32 %-н ниэп, гаас, көмүс уонна чох хостуур тэрилтэлэр киллэрэллэр.

Судургута суох экэнэмиичэскэй усулуобуйаҕа биһиги өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн үгэс быһыытынан социальнай хайысхаҕа туһаайабыт.

Парламент бүддьүөтү ылыныыга улахан үлэни ыытта. Сокуоҥҥа өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун, муниципалитеттарын туруорсуутунан 600- тэн тахса уларытыылары көрүллүбүтэ этилиннэ.

Саха сирин экэниэмикэтэ саҥа политическай уонна экэнэмиичэскэй усулуобуйаҕа уопсай национальнай суолтаны ылан эрэр. Дойдуга буола турар уустук кэмҥэ экэнэмиичэскэй тыылынан буолар историческай миссияны ылар.

Айсен Николаев аныгы тырааныспар эрэллээх тутулун тэрийии – экэниэмикэ сайдыытын дьоһуннаах факторынан буолар диэтэ уонна Илин Сибииринэн Охотскай муораҕа, Саха сиринэн Магадаан уобалаһыгар быһа барыы суолун оҥоруу боппуруоһугар тохтоото. Хотугу муора суолугар тахсыахтаах Найба муора пуордугар диэри «Яна» айан суолун тутуу Саха сирин илин өттүн биир кэлим комплекска холбуо.

БАМ Илин полигонун модернизациялааһын, Аллараа Бэстээхтэн Магадааҥҥа диэри тимир суолу тутууга тирэх буолуо – бу тырааныспар саҥа көрүдүөрүн бырайыактара бары сүҥкэн уларыйыыга олоҕуран оҥоһулуннулар. Уопсацынан ыллахха, тырааныспар ситимин сайдыыта сиртэн хостонор баайы туһаҕа таһаарыыны хааччыйыа.

РФ Бэрэсидьиэнин сорудаҕынан 2030 сылга диэри «Лена», «Бүлүү» уонна «Халыма» федеральнай айан суолларынан сылы эргиччи тохтоло суох хааччыйар суол оҥоһуллуо.

Бырамыысыланнас балысханнык сайдыыта электроэнергияны туһаныыга  саҥа технологиялары ирдиир. Ол курдук Ленскэйгэ электростанцияны тутуу, Нерюнгритааҕы ГЭС-и кэҥэтии, Дьокуускайдааҕы ГРЭС-2 иккис уочаратын тутуу былааннаналлар. Уопсайынан энергияны туһаныы источниктарын саҥардыы барыа.

Ил Дархан Айсен Николаев «Росатом» Госкорпорация 2024 сылга Саха сиригэр кыра кыамталаах АЭС тутуутун саҕалыыр былааннааҕын иһитиннэрдэ. Билиҥҥитэ лицензия Усуйаана оройуонун Уус-Куйга бөһүөлэгэр баар кыра кыамталаах сир атомнай станциятын (АСММ) бырайыагын олоххо киллэрии чэрчитинэн ылыллыбыта. Станция Арассыыйа атомнай ледокольнай флотун суудуналарыгар кыра кыамталаах реактордарын үлэлэтии өр сыллаах уопутугар олоҕуран оҥоһуллубут. Билигин станцияны тутууга чинчийэр үлэ улахан өттө түмүктэнэн турар.

2024 сыл бүтүөр диэри Саха сирэ «Русгидро» хампаанньаны кытта 72 дизельнэй электростанцияны саҥардан тутууну былаанныыр. Бу автоматизированнай энергокомплекстары – дизелинэн уонна күн уотунан барар электростанциялар, баларга аҕыйах уматык туттуллар. Алта маннык станция номнуо үлэлии турар.

Аҕыйах хонуктааҕыта Ил Дархан Айсен Николаев Федерация Сэбиэтигэр Арассыыйа киэҥ далааһыннаах сайдыытын стратегиятын, Сибиир уонна Уһук Илин саҥа тырааныспарын уонна энэргиэтикэтин көрүдүөрдэрин үөскэтиини учуоттаан оҥоһуллубут саҥа эрэдээксийэтин туһунан билиһиннэрбитэ.  Экэниэмикэ сайдарын туһугар бүгүҥҥү биһиги сүрүн сорукпутунан бүттүүн кыахпытын түмэн инвестордарга бары усулуобуйаны тэрийии буолар диэн этэр Ил Дархан Айсен Николаев.