Саха сирэ – инники күөҥҥэ

Икки кырачаан

Тохсунньу 1 күнэ. Саҥа дьыл түүнүгэр Саха сиригэр икки кыыс күн сирин көрдө. Бастакы кырачаан М.Е.Николаев аатынан Мэдиссиинэ национальнай киинигэр 00 ч. 56 мүн., иккис оҕо 04 ч. 35 мүн. өрөспүүбүлүкэтээҕи килиниичэскэй балыыһа Перинатальнай киинигэр төрөөтүлэр. Үүммүт сылга төрөөбүттэр 100 тыһ. солк. хапытаалы ылыахтара. Биллэрин курдук, Ил Дархан Айсен Николаев Ийэ сылыгар олохтообут «Үйэ оҕолоро» тус сыаллаах хапытаал болдьоҕун өссө биэс сылга уһатан биэрбитэ.

2022 сылга – Ийэ сылыгар барыта 11 592 оҕо күн сирин көрбүт: 5 975 уол уонна 5 617 кыыс. Оттон 2022 сыл ахсынньытыгар 970 кырачаан, ол иһигэр 520 уол уонна 450 кыыс оҕо төрөөбүт.

Мандар Уустуун

Тохсунньу 2 күнэ. Айсен Нико­лаев тимир ууһа, норуот маастара, Саха сирин Духуобунаһын академиятын академига Борис Федорович Неустроевы-Мандар Ууһу кытта көрсөн, Таатта улууһун Баайаҕатыгар баар «Мандар Уус» мусуой комплексын туһунан кэпсэттилэр. Мандар Уус билиһиннэрбитинэн, комплексы салгыы кэҥэтиэхтэрэ, Боотурдар аллеяларын, Уус тэлгэһэтин тутуу былааҥҥа баар эбит. Виртуальнай мусуой оҥоһуллуоҕа. Туос ураһа куполынан бүрүллүүтүн туһунан боппуруоһу туруорустулар.  Айсен Николаев үөрэтэр, научнай-чинчийэр уонна туристическэй суолталаах «Мандар Уус» этнологическай комплексы кэҥэтиигэ сөптөөх болҕомто ууруллуох­тааҕын ыйда, өйүүрүн туһунан эттэ. Билиҥҥи туругунан манна «Моҕол Ураhа», «Саха ууһун мусуойа», «Саха балаҕана» диэн сүрүн үс тутуу баар. Былыргы сэрии, булт сэбэ-сэбиргэлэ уонна кинилэр куоппуйалара көрдөрүүгэ тураллар. Балары Саха сирин уустара оҥорбуттар. Кэпсэтии кэмигэр «Саха оһуордара уонна орнаменнара» диэн ураты альбому кэҥэтэн оҥорууга болҕомтону уурдулар. Санатар буоллахха, ураты альбом-хомуурунньук 2007 сыллаахха бэчээттэммитэ. Манна XVII-XX үйэлэр этнографическай матырыйааллара, сахалыы таҥас-сап, киэргэллэр, мал-сал киирбиттэрэ. Альбом баай, ураты матырыйаалларын булууга 40 сыл барбыт. Мандар Уус Айсен Николаевка өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит ураты култуурабытын уонна уус дьыалатын үйэтитиигэ сөптөөх өйөбүлү оҥороругар махтал тылларын эттэ.

Гаастааһын алта төгүл  улааппыт

Тохсунньу 7 күнэ. РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин сорудаҕынан, дойдуга социальнай гаастааһын үлэтэ көхтөөхтүк саҕаланан, үгүс ыал гааска холбонно.  Ил Дархан Айсен Николаев телеграмҥа бэйэтин ханаалыгар суруйбутунан, социальнай гаастааһыҥҥа Уһук Илин уокурукка Саха сирэ көрдөрүүтүнэн инники күөҥҥэ сылдьар. Ол курдук, былырыын иллэрээ сыл­лааҕытааҕар гаастааһын алта төгүл улааппыт. «Сахатранснефтегаз» гаас турбатын тардыыга рекорд олохтоото. Уопсайа 230 килэмиэ­тир ситими тардан, күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ үс тыһыынча кэриҥэ ыалга «күөх төлөн» киирдэ. «Кыра дохуоттаах уонна байыаннай сулууспалаахтар дьиэ кэргэттэригэр көмөнү оҥоруу туһунан быһаарыы ылыныллыбыта. Онон туһааннаах дьон 150 тыһ. солк. гаас оборудованиетын уонна ону киллэртэриигэ туһаныахтарын сөп. Бу көмөнөн номнуо балтараа тыһыынча ыал туһанна», — диэн Ил Дархан иһитиннэрдэ.

Ороһуоспатааҕы сулууспа

Тохсунньу 7 күнэ үүнэр түүнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев Дьокуускайга Преоб­раженскай таҥара дьиэтигэр Ороһуоспатааҕы литургияҕа сырытта, дьоҥҥо-сэргэҕэ эҕэрдэтин тиэртэ. Сулууспаны архиепископ Дьокуускай уонна Ленскэй Роман ыытта. Ороһуоспатааҕы сулууспа икки судаарыстыбаннай тылынан буолла. Айсен Николаев эҕэрдэ тылыгар ааспыт сылга, ахсынньыга, Москваҕа Кириэмил Успенскай собуоругар Москва уонна Бүтүн Арассыыйа Сибэтиэй Патриарха Кирилл Саха сирэ Арассыыйаҕа холбоспута 390 сылыгар анаан литургияны ыыппытын, үтүө баҕа санаатын тириэр­дэн алҕаабытын санатта.

Сыл үтүө түмүктэрэ

Саҥа дьылга үктэнэрбитигэр үгэс быһыытынан Айсен Николаев «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньаҕа «Ил Дарханныын кэпсэтии» биэриигэ сыл түмүктэрин таһаарда. Төһө даҕаны уустук кэмнэргэ олордорбут, өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах үбүлүөйүн үрдүк таһым­наахтык ыытан, дьоммут-сэргэбит түмсүүлээҕин көрдөрбүтүн Айсен Сергеевич бэлиэтээтэ.  Ол курдук, 2022 сыл устата Сахабыт сиригэр 100 социальнай улахан эби­йиэги тутар былаан ылыллыбыта. Түмүгэр ааспыт сылга барыта 124 эбийиэк үлэҕэ киирдэ, ол иһигэр Кардиологическай киин, улахан оскуолалар, култуура дыбарыастара, спортсаалалар, суоллар, муосталар тутуллубуттара дьон олоҕун таһымын үрдэтиигэ ситиһии буолар. Сыл устата элбэх култуурунай тэрээһин буолан ааста, ол иһигэр ыччакка «Muus uSTAR» бэстибээл, муус устарга 100 сыллаах үбүлүөй дьаһаллара, Олоҥхо ыһыаҕа, Туймаада ыһыаҕа, Судаарыстыбаннаспыт күнүн бэлиэтээһин уонна түмүккэ ахсынньыга Москва, Санкт-Петербург куораттарга Саха сирин күннэрэ ыытылыннылар. Биир дьоһун түгэнинэн «Ньургун Боотур» операны дойду бастыҥ сценаларыгар туруоран, саха култуурата үрдүк таһымҥа тахсыбытын көрдөрдүбүт.

Федерация Сэбиэтигэр

Бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй өттүттэн көрдөххө, Саха сирин сайдыытыгар Федерация Сэбиэтин таһымынан туох көмө, өйөбүл оҥоһуллуутугар анал уураах ылылынна. Бу доку­муон Федерация Сэбиэтин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтатын бииргэ ыыппыт көдьүүстээх үлэлэрин түмүгүнэн буолар. Сенатордар манна кэлэн, хотугу улуустарга тиийэ быһыыны-майгыны миэстэтигэр билсибиттэрэ, дьүүллэспиттэрэ. Докумуоҥҥа Саха сирин социальнай-экэнэ­миичэскэй сайдыытын сүрүн ха­­йысхалара, онно дьайар кыһалҕалар ыйыллыбыттар, ону туоратарга ханнык суһал дьаһаллар ылыллыахтаахтара чопчуланна. Тустаах министиэристибэлэргэ, биэдэмистибэлэргэ чопчу ханнык тутуулары ыйыллыбыт болдьохторго олоххо киллэрэр туһунан ыйыылар бэрилиннилэр. «Итиннэ биһиги Өлүөнэ муостатыттан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэ иһигэр сөмөлүөтүнэн көтүүгэ чэпчэтиилэри көрүүгэ тиийэ туох-­баар туруорсубут боппуруостарбытын киллэрэн туран, өссө сенатордар бэйэлэрэ эбэннэр, уураах­ха хас да пууну күүһүрдэннэр, дойду бырабыыталыстыбатын кытта эрдэттэн кэпсэтэн бараннар, итинник докумуону ылыннылар. Спикер Валентина Матвиенко Саха сирэ көрдөрүүтүнэн инникилээн иһэринэн, маннык эрэгийиэннэри биһиги өйүөхтээхпит диэн ис хоһоонноох тыл эттэ, сенатордар көмөлөрө баар буоларыгар эрэннэрдэ», – диэн Ил Дархан бэлиэтээн эттэ.

Салгыы Айсен Сергеевич бу курдук диэтэ: «Мин дьоммор-сэр­гэбэр махтаныам этэ, бу сылга ыарахаттар баалларын үрдүнэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын таһымнаахтык ыыттыбыт. Элбэх көлүөнэ дьон бу биир үйэҕэ киллэрбит кылаатын анааран, аны кэлэр 100 сылга ханнык суолунан барыахтаахпытын ырытыстыбыт. Итиннэ ордук эдэр ыччат үчүгэй кэпсэтии таһаарбытыттан үөрэбин. Биһиги, Арассыыйа саамай улахан субъега, 100 сылга хайдах былааннаах олорорбутун ха­­йаан да кэпсэтиэхтээхпит. Быстах былааннарынан олорор кыахпыт суох, ырааҕы көрөр эрэ буоллахпытына, омук быһыытынан сайдар кыахтаахпыт».

«Саха сирэ эйигинниин!» хамсааһын

Өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ, тэрилтэлэрэ хара маҥнайгыттан «Саха сирэ эйигин­ниин!» хамсааһыҥҥа түмсэн, буо­йуннарбытыгар көмөлөһөллөр. Өрөспүүбүлүкэтээҕи суһал ыс­­таап тэриллибитэ. Москваҕа биир сүрүннүүр киин үлэлиир, эрэги­йиэннэргэ – Улан-Удэ, Владивосток, Ростов-на-Дону, Симферополь, Кировскай куораттарга анал көмө пууннара бааллара. Кинилэр биир дойдулаахтарбыт сулууспалыыр байыаннай чаастарын кытта ыкса сибээһи олохтоотулар, мантан ыытыллар көмөнү тиэрдии логистиката барыта чуолкай оҥоһулунна. Байыастары эбии тиэхиньикэнэн, ол иһигэр тырааныспарынан, экипировканан уонна да атын наадалаах тэрилинэн хааччыйыыга үлэ барар.

«Биһиги байыастарбыт дьиэ кэргэттэригэр, дьиэлэригэр-­уоттарыгар этэҥҥэ буоларыгар көмөлөһүөхтээхпит диэн хара маҥнайгыттан этэн турабын.  Ол иһин улахан күүспүтүн итиннэ уурбуппут. 200-түү тыһ. солк. төлөннө, оҕолорго  чэпчэтиилэр киирдилэр. Анал үрдэтиллибит истипиэндьийэ көрүлүннэ. Итини таһынан атын да көмө оҥоһулла турар. Улуустарга тиийдим да, буойуннар дьиэлэригэр сылдьабын. Онно көрдөххө, миэстэтигэр көмө оҥоһуллар, мууһунан, маһынан, бородууктанана хааччыйаллар. Бэрэсидьиэммит Владимир Путин ийэлэри кытта көрсүһүүгэ, Саха сирин дьоҥҥо үчүгэйдик сыһыаннаһаҕыт, көмөлөһөҕүт диэн атыттарга холобурдаабыта. Ити курдук ыарахан кэмҥэ кими да хаалларбакка, бэйэ-бэйэбитигэр көмө буолан сомоҕолоһуохтаахпыт», – диэн этэр Айсен Сергеевич.

Саха сирэ – инники күөҥҥэ

Экэниэмикэ уонна бэлиитикэ эйгэтигэр төһө да судургута суох кэм кэллэр, өрөспүүбүлүкэ ис кыаҕын салгыы сайыннарарга үлэ тохтообокко барар. Саха сирэ кэнники сылларга мунньуммут кыаҕыгар олоҕуран, бигэ туруктаахтык Уһук Илиҥҥи уокурукка инники күөҥҥэ таҕыста. Эрэгийиэннээҕи валовай бородууксуйа кэнники биэс сылга икки төгүл улаатта. Бу ааспыт сылга улаатыыта 8 %-тан итэҕэһэ суох сыаналанар. Бырамыысыланнас үүнүүтэ 2022 сыл 11 ыйыгар 112,2 % тэҥнэстэ. Бу дойдуга биир бастыҥ көрдөрүү. Дьаҥы, сааҥсыйалары аахсыбакка, атын уустуктар баалларын үрдүнэн, биһиги иннибит диэки эрэллээхтик баран иһэбит.

Үлэ сылын туһунан

2023 сыл Үлэ сылынан биллэриллибитин туһунан Ил Дархан бу курдук бэлиэтээн этэр: «Олох туруктаах буоларын туһугар үлэни уонна үлэһит киһини өрө тутуохтаахпыт. Билиҥҥи быһыыга-майгыга үлэ боппуруостара инники күөҥҥэ сылдьыах­таахтар. Саха сирин хас биирдии олохтооҕо тустаах үлэтин эппиэти­нэстээхтик, эҥкилэ суох үчүгэйдик толорорго дьулуһуохтаах. Ол хас биирдиибитигэр сыһыан­наах. Оҕолор, устудьуоннар үөрэхтэригэр кыһамньылаахтык би­­лиини-көрүүнү баһылыахтаахтар. Хас биирдии киһи бэйэтэ санаата сытар үлэлиир миэстэлээх буолуохтаах».

Өрөспүүбүлүкэ Аҕа баһылыга билигин ордук бырамыысыланнаска олохтоох дьон, чуолаан, эдэр ыччат үлэҕэ киирэригэр усулуобуйа тэриллэрин, аҥаардас АЛРОСА хампаанньа бу сылга 1500 кэриҥэ үлэ миэстэтин таһаарыаҕын холобурга аҕалла. Сыл устата Социалистическай Үлэ, Арассыыйа Үлэҕэ Дьоруойдарыгар, бастыҥ үлэһиттэргэ анаммыт тэрээһиннэр ыытыллыахтара. Саха сирин үрдүнэн бастыҥ 50 үлэһиккэ 300-түү тыһ. солк бириэмэйэни туттарыахтара.  Түмүгэ Ыам ыйын 1 күнүгэр – Үлэ бырааһынньыгар биллиэҕэ.

Үүммүт сылга түмсүүлээх, күүстээх санаалаах биир сомоҕо буолан, ханнык да ыарахаттартан толлубакка, инникибит диэки дьулуруйан иһиэҕиҥ!

Афанасий Ноев.

Хаартыскаҕа: Мандар Уус Айсен Николаевка өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит ураты култуурабытын уонна уус дьыалатын үйэтитиигэ

сөптөөх өйөбүлү  оҥороругар махтал тылларын эттэ.