«Саха сирэ» интэриэһи тардар

Бу күннэргэ кулун ортотуттан командировкаларга сылдьан, тапталлаах араадьыйабар хаһыатым суруйар сонуннарын кэпсииртэн тэйэн ыллым. Кыһыҥҥы суол сабылларын  баттаһа билигин да үлэ-хамнас үгүс. Кэлэр нэдиэлэҕэ хаһыат суруналыыстарын дэсээнэ аны Бүлүү эҥэр улуустарга айанныахпыт.

Бу нэдиэлэ саҥатыттан Дьокуускайга икки улахан сийиэс буола турар – Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын II сийиэһэ уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин сэбиэтин – Муниципалитеттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин ассоциациятын IX сийиэһэ. Олохтоох салайыныы уорганнарыгар биир саамай суолталаах тэрээһинин туһунан суруналыыс Сайаана Львова ырытыытын ааҕыҥ.

Буолаары турар өрөбүллэргэ Саха сирин бии кырдьаҕас кыһата – Бүлүү педучилищета үйэлээх үбүлүөйүн бэлиэтиир. Ааспыт үйэ 60-70-с сыллардааҕы көлүөнэ ыччат Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педагогическай училищеҕа үөрэммит устудьуоннарга үөрэммит сыллара Михаил Спиридонович Иванов аатын кытта ситимнээх. “Бэйэтэ элбэхтик бэлиэтээбитин курдук, училищеҕа үлэлээбитэ кини дьоло буоллаҕына, киниэхэ үөрэммиппит, киниттэн уһуйуллан тахсыбыппыт – биһиги ураты дьолбут” , — диэн саҕалыыр бэйэтин ахтыытын СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, БПУ-ны 1968 с. бүтэрбит үлэ бэтэрээнэ Святослав Григорьев. Ааҕыҥ уонна сэргээҥ.

Муус устар бастакы баскыһыанньатыгар өрөспүүбүлүкэҕэ Аҕа күнэ бэлиэтэнэр. Михаил Васильевич Ан – Саха сирин Быыһыыр сулууспатын Бүлүүтээҕи көрдүүр-быыһыыр этэрээтин начаалынньыга. Кини соторутааҕыта байыаннай дьайыыттан кэлбитэ. Бэлиэ күнү көрсө муора пехотинеһа, парашютист, учуутал, баһаарынай, быыһааччы, тапталлаах кэргэн, икки уол аҕата Михаил Аны кытта “Саха ыала” сыһыарыыга суруналыыс Ангелина Васильева кэпсэтиитэ ааҕааччы болҕомтотун хайаан да тардыаҕа.

“Иккис”, “үһүс” диэн бэлиэлээх киинэлэр кэнники кэмҥэ тахсыбатахтара быданнаата быһыылаах? Арай былырыын бэрт үчүгэй “каассаны” көрдөрбүт “Бүгүн – былыр”  уус-уран киинэ соторутааҕыта иккис чааһа тахсан, “онтон туох буолбутай?” диэн ыйытарын сөбүлүүр көрөөччүтүн үөртэ. Онон суруналыыс Егор Карпов аныгы киинэни ырытыы матырыйаалы хайаан да ааҕаргытыгар сүбэлиибин.

Ансаамбыл кыргыттарыттан барыларыттан кыракый уҥуохтаах, хачаайы бэйэлээх эдэркээн киһи хайдах маннык күүстээх лирическэй сопрано куоластааҕый диэн сөҕө саныыгын… Марияны кытары кэпсэтэ олорон, Уус Алдантан төрүттээҕин истээт да, ««Кэнчээри» ансаамбылга сылдьыбытыҥ буолуо?» диэн ыйыппыппын бэйэм да билбэккэ хааллым. Сэһэргэһээччим истиҥ бэйэлээхтик мичээрдээт: «Мин идэбин таларбар «Кэнчээри» ансаамбыл олук уурбута», – диэтэ ким туһунан ким суруйда диэн ыйытыыбар хоруйу булаары бу матырыйаалы булан ааҕыаххыт диэн икки бүк эрэнэбин.

Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ, ону ааһан бүтүн Уһук Илиҥҥэ тарбахха баттанар Арктикатааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы оскуолаҕа пресс-тур тэрийдилэр. Суруналыыстар оскуола ис бараанын көрдүлэр, үлэһиттэри, үөрэнээччилэри кытта сэһэргэстилэр, маҥнайгы ситиһиилэри билистилэр. Бу туһунан сиһилии суруналыыс Людмила Попова сырдатыытыгар билиэххит.

Быйылгы «Муус устар» бэстибээлгэ үгүс ыччакка “сулустаах чаастара” чаҕылыҥныы умайда.  Ол эрээри,  араас көрүҥнэргэ кыайбыт эдэр ыал суоҕа чахчы. Өймөкөөн улууһун ыччаттара, кэргэннии Егор уонна Нарияна Неустроевтар ааттара «Муус устар» бэстибээлгэ дорҕоонноохтук ааттанна. Егор – Төрүт нэһилиэгиттэн, Нарияна Томтортон төрүттээхтэр. Кинилэр ханнык көрүҥнэргэ кыайан ааттара ааттаммытын бүгүҥҥү “Муус устар” бэстибээли ырытыыттан ааҕыҥ.

Бултуур идэ – ырыа курдук, сатанардаах, сатамматтаах. Сатаннаҕына, ырыа тахсарыныы, умсугутуулаах, дириҥ иэйиилээх. Ол да иһин, булчуту саха дьоно былыр-былыргыттан үөһээ туталларын, ытыктыылларын туһунан өссө Вацлав Серошевскай “Якуты” үлэтигэр бэлиэтээн турар. Бүгүн “Сонор суолугар” Сунтаар улууһугар “Сахабулт” ааҕына, улууска бултааһыны тэрийиигэ 30-с сылын сыратын биэрэ сылдьар Максим Афанасьев ыалдьыттыыр.

Саха сирэ күнүнэн-дьылынан олус уратылааҕынан биллэр, ол инниттэн, сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны элбэтэр бастакы ньыманан  төрүөҕү сөптөөхтүк аһатыы, көрүү-харайыы  буолар. Ыччат сүөһү бэйэтин айылҕатынан улаатара аһылыгыттан уонна сүөһүнү ханнык усулуобуйаҕа көрөртөн-харайартан, үксүн ыаммыт үүтү иһэр кэмиттэн улахан тутулуктаах. Бастакы аһылыга – ийэтин уоһаҕа. Бу туһунан сиһилии бүгүҥҥү хаһыакка булан ааҕыҥ.

Сааскы ылааҥы күннэргэ Өлүөнэ өрүс уҥа кытылыгар Уус Алдан улууһун Өлүөнэтээҕи “Доҕордоһуу” история-архитектура заповедник түмэлэ сынньанааччы дьонунан толору. Аһаҕас халлаан анныгар турар түмэл историко-архитектурнай ансаамбыла кэлбит дьону интэриэһинэй баай эспэнээттэринэн умсугутар. Сааскы ылааҥы күҥҥэ араас тэрээһиннэр быыстала суох ыытылла тураллар. Бу туһунан  түмэл салайааччыта Надежда Новоприезжая бэрт сэргэх билиһиннэриитин бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ уонна өрөбүллэргитин Суотту түмэлигэр сынньанан атаарыҥ.