Саха сиригэр АЛРОСА баһаары чинчийиигэ  бырайыага түмүктэнэр

Саха сирин учуонайдара икки сыл устата  өрөспүүбүлүкэ ойуурдарыгр баһаар тахсыбыт сирдэрин үөрэппиттэрэ, чинчийбиттэрэ. Онон, кинилэр ойуур баһаарын утары охсуһар наадатын дуу, суоҕун дуу, ону хайдах оҥорор, баһаар экологияҕа дьайыытын, ойуурду чөлүгэр түһэрии наада буоллаҕына,  ону хайдах сөпкө оҥоруохха сөбүн туһунан этэр кыахтаннылар.

Чуолаан бу боппуруостары АЛРОСА,  ойуур баһаардарын чинчийиигэ бырайыак чэрчитинэн, РНА СС Биология криолитозонаҕа  кыһалҕаларын институтугар туруорбута.

Наукаҕа икки сыллаах үлэ түмүктэрин туһунан биһиэхэ наука-чинчийэр үлэлэр салайааччылара, институт дириэктэрин солбуйааччы, биология наукатын доктора Александр Исаев кэпсээтэ. Бастатан туран, кини Саха сиригэр ойуурдар баһаара суох сатамматтарын туһунан эттэ. Кини этэринэн,  ханнык баҕарар ойуур баһаары кытта тэҥҥэ сайдан кэллэ, ойуур маһа баһаара суох толору үүнэр-ситэр, сайдар кыаҕа суох, ону палеонтология чахчылара бигэргэтэллэр. Килиимэт уларыйыыта уонна  кураан  ойуурдарга бэлэм оттугу бэлэмнииллэр. Ол түмүгэр  ойуур баһаара тахсарыгар сылтан сыл аайы элбэх усулуобуйаны оҥороллор уонна  алдьархай тахсар иэнин  улаатыннараллар. АЛРОСА икки сыл анараа өттүгэр  өрөспүүбүлүкэҕэ ойууру чөлүгэр түһэриигэ сөптөөх дьаһаллары ыларга көмөлөһөр чинчийиилэри көҕүлээбитэ уонна  үбүлээбитэ.

Бырайыак киэҥ хабааннаах – институт наукаҕа үлэһиттэрэ ойуур баһаара үөскүүрүгэр эбэтэр чөлүгэр түһүүтүгэр  дьайар көрдөрүүлэри  үөрэппиттэрин таһынан,  пуондаҕа баар чахчылары, ойуур туругун, баһаардар буолбут сирдэрин  чинчийдилэр уонна ылбыт чахчыларын киэҥник ырыттылар.

— Александр Петрович, биһиги инники интервьюбутугар ойуур баһаардара тахсар төрүөттэрин, ону үөрэтии туһунан кэпсээбитиҥ. Өссө туох саҥаны уонна кэрэхсэбиллээҕи  биллигит?

— Бастатан туран, куруҥ сирдэр фауналарын чинчийдибит – үүт аһылыктаахтар (млекопитающайдар) састааптара хайдах уларыйбытын үөрэттибит. Чинчийиилэри  кыыл-сүөл ханна да барар кыаҕа суох буолбут күүстээх баһаардар сирдэригэр ыыттыбыт. Өскөтүн үүтүнэн аһылыктанар кыра харамайдарга  олохсуйбут сирдэрэ уокка былдьанара  улахан алдьархай эбит буоллаҕына, бөдөҥ кыыллар маннык  сирдэртэн түргэнник көһөллөр. Кыһыҥҥы сырыылар учуоттара көрдөрбүттэринэн, арыый улахан кыыллар ахсааннарыгар бу баһаардар улаханнык охсубатахтар. Тыа көтөрө (боровая дичь)  ахсаанын кыратык сүтэрбитэ. Ол гынан баран, быйыл биһиги кинилэр ахсааннара чөлүгэр түспүтүн бэлиэтии көрдүбүт.

Иккиһинэн, геохимическай чинчийиилэр интэриэһинэй чахчылары көрдөрдүлэр. Биһиги умайбыт сирдэр кырыстарын састаабын, чугастааҕы уулаах сирдэр  биэсэстэбилэрэ төһө  тайаабыттарын  быһаардыбыт.  Тустаах уларыйыылар тахсыбыттар, ол гынан баран, суолталаах уларыйыыларга киирсибэттэр. Холобур, кырыһы  үөрэтээччилэрбит литий, алтан, сыыҥка, кадмий, барий, сибиниэс, мышьяк, хром, марганец, никель курдук тимирдэр фоновай көрдөрүүлэрин таһыма  32-гэ тиийэ үрдээбитин бэлиэтээтилэр. Ол гынан баран, биэсэстибэлэр куруҥтан салгыы  тэнийиилэрин, уларыйыыларын  быһаарар балачча уустук.

— Үлэ кэмигэр туох ыарахаттар баалларай?

—  Мин санаабар, ыарахаттары эрэгийиэн уратытыгар көрбүппүт, ол эбэтэр  Саха сирин киэҥ нэлэмэн сирэ-уота, тырааныспар кыайан тиийбэтэ. Ардыгар уонунан килэмиэтири сатыы барыахха наада этэ. Биһиги куруҥ чахчы баар сирдэрин космостан устуунан быһаарарбыт, оттон тиийэн баран үөрэтэргэ-чинчийэргэ сөбө суох мөлтөх куруҥнарга түбэһэрбит. Ол да буоллар, АЛРОСА-ны кытары сөбүлэһии биһиги муҥутуур киэҥ чинчийиини ыытарбытыгар көмөлөстө – маннык киэҥ хабааннаах бырайыактары олоххо киллэрэр кыах элбэхтик бэриллибэт. Хампаанньа баһаары Бүлүү бөлөх улуустарыгар эрэ үөрэтэр соругу туруорбатаҕа. Биллэн турар, ураты болҕомто Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттара олорор Өлөөн улууһугар ууруллубута. Ол да буоллар,  өрөспүүбүлүкэ бары сириттэн-уотуттан  олус элбэх боруоба ылыллыбыта. Өскөтүн  хампаанньа инникитин ылбыт чахчыларбытын туһанарбытын көҥүллээтэҕинэ, биһиги булгуччу инники үлэбитигэр туһаныахпыт. Ол – наукаҕа биллэр улахан уонна дьоһуннаах кылаат.

— Пуонда чахчылара көрдөрөллөрүнэн, ойуур баһаардарыгар ханнык эмэ кэм-кэрдии диэн баар дуо?

— Биллэрин курдук, ойуур баһаардарыгар 5 уонна 6 сыллаах кыра цикллэр, 16-17 сыллаах уонна үйэлээх цикллэр бааллар, ойуур баһаардара хатыланаллар.  Олор бэйэ-бэйэлэригэр дьапталҕаланан, баһаар хабаанын улаатыннараллар. Биһиги ону ретроспективнай  сыана суотугар эмиэ быһаарабыт – ол аата мас төһө саастааҕын  көрдөрөр иилэр (кольца) көмөлөрүнэн билэбит. Онно умайыы чопчу суоллара хаалаллар. Ол гынан баран, 2019-2021 сылларга тахсыбыт баһаардар курдук баһаардар урут буолбатахтара. 2019 сыллаахха 3 мөлүйүөнтэн тахса гектар, 2020 сылга 6 мөлүйүөн гектар, 2021 сылга 9,4 мөлүйүөн гектар умайбыта.

Баһаар буолуохтааҕын сабаҕалыахха сөп (закономерность), ол гынан баран, билигин килиимэт уларыйыытынан сибээстээн, күүтүллүбэтэх туох баҕарар  буолуон сөп. Биллэн турар, сүрүн оруолу  килиимэт көстүүтэ – кураан ылар. Арааһа, мантан салгыы кураан сыллар элбиэхтэрин сөп.

— Ойуур баһаардарын буолуохтаах көстүү диэбит да иһин, ойуурга оннук айылаах наадалар дуо?

— Кураантан сылтаан тахсар баһаардар ойуур чөлүгэр түһүүтүн биир көрүҥүнэн  буолаллар. Саха сирин киин өттө  ойуур баһаара суох сатаммат – эргэ мастар саҥаҕа уларыйыыларын баһаардар эрэ оҥороллор. Эргэ мастар эдэр мас  үүнэригэр мэһэйдииллэр. Ол иһин, кырдьаҕас уонна ыарыһах мастары суох оҥортуохха наада – оччоҕо саҥа ойуур үөскүүрүгэр усулуобуйа баар буолар.

— Ол гынан баран, баһаардар барытын урусхаллыыр буоллахтарына, ойуур хайдах салгыы үүнэрий?

— Ойуур бүтүннүү имири эстэр курдук умайбат, ханна эрэ күүскэ, ханна эрэ кыратык умайар. Биһиги мастарбыт чөлүгэр түһэр кыахтара улахан. Эбиитин курааҥҥа уонна баһаарга үөрүйэхтэр. Холобур, Каяндер тиит сиэмэтэ саас буолбакка, күһүн түһэр. Кырыс үрдэ ыам ыйыттан бэс ыйыгар диэри сииктээх, бу кэмҥэ тиит сиэмэтэ силис тардан, сиргэ сыстан үүммүтүнэн барар.

— Ол аата ойуур бэл итинник күүстээх баһаардар кэнниттэн оһорунар?

— Биһиги быйыл 2021 сыллаахха үөскээбит куруҥу көрдүбүт – элбэх үүнээйи бытыгыраан тахсыбыт. Биллэн турар, туһалаах сыанабылы биэрэргэ өссө 1-2 сылы күүтүөххэ наада. Ону таһынан араас сир-уот уратылаах: ханна эрэ ойуур чөлүгэр түһүүтэ бытаарар эбэтэр быстах кэмҥэ тохтуур усулуобуйалара оҥоһуллаллар. Ол гынан баран,  ойуур 95% баһаар кэнниттэн оһорунар.

— АЛРОСА эһиэхэ ойуур чөлүгэр түһэригэр туох көмөҕө наадыйарын быһаарар соругу туруорбута. Бэйэлэрэ оһорунар  кыахтара суох, ол эбэтэр  ойуур 5-10 бырыһыаныгар хайдах көмөлөһүөххэ?

— Бастатан туран, 3-4 сыл буола-буола ыытыллыахтаах ойуур хаһаайыстыбатын дьаһаллара. Туһаныллыан сөп 7 кэриҥэ  ньыма баар. Ойууру ускуустубаннайдык чөлүгэр түһэрбэккэ, чахчы көмөлөһөр дьаһаллары ылыахха наада. Ойуур чөлүгэр түспэт сирдэригэр саҥа мастары олордуохха сөп. Ол гынан баран, атын учаастактартан миэтэрэттэн арыый ордук уһуннаах мастары көһөрөн олордор ордук көдьүүстээх. Түбэһиэх олордууну уонна  инники содулун муҥутаан аҕыйатыы улахан суолталаах. Тоҕо диэтэххэ, ускуустубаннайдык үүннэриллибит мастар мөлтөхтүк үүнэллэр.

— Ойуур баһаардара ирбэт тоҥ ирэригэр  дьайыахтарын сөп дуо? Онтон ойуур чөлүгэр түспэт эбэтэр бытааннык түһэр сирдэригэр ирбэт тоҥ хайдах буоларый?

— Сороҕор баһаардар кылгас кэмнээх “косметическай” уларыйыыларга тириэрдиэхтэрин сөп, онтон ардыгар – тосту уларыйыылар тахсаллар. Оччоҕо криологическай дьайыылар күүһүрэн бараллар: термокарстовай сиҥнии, сир кырыһа аллараа түһүүтэ, термоэрозионнай көстүү саҕаланаллар. Ол ландшафт, үүнээйи араҥата, рельеф уларыйыыларыгар тириэрдэр. Дүөдэлэр, алаастар үөскүүллэр. Ол гынан баран, ити чопчу  бигэргэтии буолбатах. Туох да буолуо суоҕун эмиэ сөп. Солкону өрөөччү (шелкопряд)  үөскээбит кэмигэр эмиэ оннук этэ: ойуур кэхтибит сирдэригэр  улахан уларыйыылары сабаҕалаабыппыт, сир-уот ууга бара сыспыта. Ол эрэн, аҕыйах сезон кэнниттэн ойуур бэйэтэ чөлүгэр түһэн барбыта.

— Эн ускуустубаннай ардахтары баһаары умулларарга дьоһун суолталаах уонна көдьүүстээх дьаһалларынан сыаналаабытыҥ. Ханнык эмэ саҥа чахчылары ыллыгыт дуо?

— Ускуустубуннай ардахтары түһэрии  былыттар баар буоллахтарына   эрэ кыаллар. Былыттар суох буоллахтарына, пироботуруоннарынан халлааны барытын да хайыта ытыалаатаххына, туох да кыаллыбат. Биһиги биир сиргэ ардаҕы ыҥыран,  түһүөхтээх сириттэн “былдьыыбыт”.

— Саха сирин үгүс олохтооҕо, холобур, куобах аҕыйааһынын  баһаары кытта сибээстиир. Онно сибээс баар дуо?

— Биһиги ылбыт чахчыларбыт биэс сылга куобах ахсаана урукку таһымынан турарын көрдөрөллөр. Баҕар, ханнык эрэ оройуоҥҥа элбээбит буолуон сөп. Ол гынан баран, инникитин 10-15 сылынан саҥа үөскээбит ойуур куобах үчүгэйдик үөскүүр сиригэр кубулуйуоҕа. Онон, табылыннаҕына, 10-ча  сылынан  куобах ахсаана элбиирин күүтүөхпүтүн сөп.

— Баһаар тахсар кыаҕын аҕыйатар туһугар ойууру ыраастыахха наада дуо?

— Итинник уопуту Финляндияҕа туһаммыттара, кинилэр ойууру ыраастаабыттара. Ол мас  умнаһын буортулааччылар үөскүүллэригэр тириэрдибитэ, онтон үөн-көйүүр сорох көрүҥнэрэ, төттөрүтүн, аҕыйаабыттара. Кинилэр билигин ойууру чөлүгэр түһэрэр туһугар ойууру ускуустубаннайдык аҕыйаталлар. Кинилэр биһиэхэ кэлэ сылдьан,  ойуур айылҕаттан илдьэ сылдьар  туругун хаалларан сөпкө гынарбытын бэлиэтииллэр. Япония бэрэпиэссэрэ эмиэ итинник эппитэ. Ол гынан баран, аҥаардас наука өттүттэн этэр чэпчэки, оттон дьон олоҕун өттүттэн…

Биһиги санаабытыгар кыаллар сирдэригэр маһы кэрдэр  наада. Ойуур истиэптэригэр уонна ситэ умайбатах куруҥнарга  уотунан ыраастааһыны оҥоруохха наада. Умайыы – көдьүүһү ыларга  саамай түргэн ньыма, онтон атын ньымалар уонунан сыллар устата уһуур кыахтаахтар уонна туһаны аҕалыа суохтарын сөп.

— Ыытыллыбыт үлэлэр түмүктэринэн тугу сүбэлиэ этигитий?

— Баһаардар ойуурга наадалар, баһаардар бааллар этэ, баар да буолуохтара, ол гынан баран, биһиги содулларыгар болҕомтону уурабыт. Хатылаан эттэххэ, ойуур чөлүгэр түһэригэр көмөлөһөр дьаһаллары ылыахха наада. Мастары олордорго  питомниктартан буолбакка, уруккутугар майгынныыр учаастактан аҕалан олордуохха, сиэмэлэри күһүн ыһыахха наада. Ойууру кэрдэр наада, ол гынан баран, ол ойуур чөлүгэр түһэригэр көмөлөһөрүн курдук. Баһаардар, солко өрөөччүлэр кэннилэриттэн ойууру ыраастыыр уонна агротехническай дьаһаллары ылыахха наада. Онуоха Саха сиригэр ойуурдар 60-80 сылынан чөл туруктаналлар.

Андрей          ШИЛОВ        суруйуутуттан тылбаас