Саха сиригэр чоҕу хостуур салаа кэскиллээх

Кэлиҥҥи сылларга дойду үрдүнэн чоҕу хостуур салаа кэккэ ыарахаттары көрүстэр да, Саха сирэ төттөрүтүн үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэринэн биллэн эрэр. Былырыын 2024 сыл түмүгүнэн Саха сирин соҕуруу өттүгэр чоҕу хостооһун 49,5 мөл. туоннаҕа тиийэн, Кузбасс кэнниттэн иккис миэстэҕэ тахсыбыта. Оттон быйыл 52 мөл. туоннаттан кырата суох чоҕу хостуурга, саҥа рекорду олохтуурга дьулуһар.

Хайыы үйэ 30 мөл. туонна хостонно

Быйылгы сылга киирэн баран аҥаардас тохсунньу-ыам ыйдарыгар 13,3 мөл. туонна хостоммута. Бу былырыыҥҥы сыл баччатааҕы кэмин көрдөрүүтүттэн 17 бырыһыанынан улахана, ааһа баран эттэххэ, бүтүн 2014 сыллааҕы көрдөрүүнү бүтүннүү куоһарар. Лиидэрдэринэн Нерюнгри оройуонугар үлэлиир “Элгэ”, “Колмар”, “Якутуголь” хампаанньалар буолбуттара. Ону таһынан, эрэгийиэҥҥэ бастакы кыбартаалга чоҕу байытыы кээмэйэ 20 бырыһыанынан улаатан, 8,4 мөл. туонна буолбута.

Оттон 2025 сыл сэттэ ыйын түмүгүнэн хайыы үйэ 30 мөл. туонна чох хостонно, бу былырыыҥҥы сыл баччатааҕы кэмин көрдөрүүтүттэн 10,7%-нан улахан. Итинтэн 18,4 мөл. туоннатын “Эльга”, “Колмар”, “Якутуголь” хампаанньалары таһынан саҥа аһыллыбыт “Кабактинскайдааҕы” разрез биэрдэ.

Саҥа разрез

От ыйын 3 күнүгэр Нерюнгри оройуонугар Кабактинскайдааҕы чоҕу хостуур разрез аһыллыбыта. Манна Ил Дархан Айсен Николаев кыттыыны ылбыта, бу сабыытыйа Арассыыйа чоҕу хостуур салаата сайдыытыгар устуоруйаҕа киирэр биир ураты түгэн буолар диэн үрдүк сыанабыл биэрбитэ.

Аҕыс ый иһигэр тайҕа ортотугар сайдыылаах социальнай уонна оҥорон таһаарар инфраструктуралаах комплекс баар буола охсубута. Аһаҕас ньыманан хостуур учаастак Нерюнгри тимир суолун ыстаансыйатыттан баара-суоҕа 25 км ыраах сиргэ баар. Онон “К” мааркалаах чоҕу тимир суолга аҕалар, богуоннарга тиэйэр, дьоҥҥо ыытар быдан судургутуйда. Манна даҕатан эттэххэ, чох бастакы баартыйата от ыйын 1 күнүгэр тиэллибитэ.

Билигин карьерга үлэ тигинэччи барар, 120 туонна бэлэм бородууксуйаны харайар ыскылаат тутуллар, баахта бөһүөлэгэ бэлэм.

Маны таһынан, Нерюнгриттан 20 км усталаах, 6 м кэтиттээх массыына суола тутулла турар. Уустуга диэн, муора таһымыттан, ортотунан, 800–1000 м үрдүктээх хайаларынан ааһыахтаах.

“Кабактинскай” АУо генеральнай дириэктэрэ Евгений Ивойлов этэринэн, 2025 сыл бастакы кыбаарталыгар, разреһы тута сылдьар кэмнэригэр, 12 тыһ. туонна чоҕу, оттон иккис кыбаарталга 60 тыһ. туоннаны хостообуттар. Тэрилтэ чугастааҕы кэмҥэ ыйга 60 тыһ. туоннаны хостуур былааннаах.

2024 сыл алтынньытыгар манна икки эрэ үлэһит баара — генеральнай дириэктэр уонна дьону үлэҕэ ылар дириэктэр. Сыл бүтүүтэ кэлэктиип 36 киһи буолбут, оттон 2025 сыл бастакы кыбаарталын бүтүүтэ 94 киһиэхэ тиийбит. Билигин манна 163 киһи үлэлиир, ол иһигэр Саха сириттэн — 56 киһи.

Саха сирэ бэйэтин суолун тэлэр

Билигин дойду үрдүнэн чоҕу хостуур бырамыысыланнас уустук балаһыанньалааҕынан, биһиги усулуобуйабытыгар ол өссө уустугуран биэриэхтээх этэ. Ол эрээри Саха сирин чоҕу хостооччулара Арассыыйа тимир суоллара (РЖД) наадалаах инфраструктураны оҥорон биэрэрин кэтэспэккэ, бэйэлэрэ суолларын оҥостон барбыттара. Ол курдук, “Элгэ” хампаанньа бэйэтэ Тиихэй акыйааҥҥа тахсар тимир суолун (ТЖД) тута сылдьар. Маассабай иһитиннэриигэ бу суолу “дойду саамай бөдөҥ кэтэх тутуута”, оттон Ил Дархан Айсен Николаев бу суолу, Илиҥҥи полигон кыһалҕаларын быһаарыыта диэн ааттаабыттара. Тимир суолу тутууну 2022 сыллаахха саҕалаабыттара, былырыын алтынньыга чох хостонор сириттэн тутулла турар “Элгэ” пуорка чоҕу тиэммит бастакы састаап тиийбитэ.

Быйылгы Санкт-Петербурдааҕы экэнэмиичэскэй пуорумҥа Ил Дархан “Эльгауголь” хамаандата үлэ хорсун быһыытын оҥорбутун бэлиэтээтэ: “2022 сыллаахха бу бырайыагы олоххо киллэрэргэ көҥүл ылбытым. Бастаан тылынан кэпсэтиилэр ыытыллыбыттара, ол кэнниттэн бэрэсидьиэн сорудаҕа ылыллыбыта. Олус кылгас кэм иһигэр Саха сиринэн уонна Хабаровскай кыраайынан 531 км уһуннаах тимир суол тутуллубута. Бу суолунан чугастааҕы кэмҥэ 30 мөл.

туонна чох таһыллыаҕа, аахсыйалаахтар былааннара 50 мөл. туоннаҕа тиийэр. Төһө да дойду чоҕу хостуур салаата уустук балаһыанньалааҕын үрдүнэн былырыыҥҥы көрдөрүүттэн итэҕэһэ суох хостуохтаахпыт, кыалыннаҕына, үрдэтиэхпит даҕаны. Элгэтээҕи бырайыак сайда, тимир суол тутулла турар. Онон тиэйэргэ-таһарга кыахпыт быдан тубуста”.

Чох ханна барар?

Тохсунньу-от ыйдарыгар өрөспүүбүлүкэттэн таас чоҕу таһаарыы 14,8 мөл. туоннаҕа тэҥнэстэ, бу былырыыҥҥы таһымҥа тэҥ. Сыл бүтүөр диэри 26,3 мөл. туонна таһаарыллыахтаах — ити 2023 уонна 2024 сыллардааҕы таһым. Билигин ону олоххо киллэрэр үлэ барар.

Кэлиҥҥи сылларга таска таһаарыыга саҥа кластердарынан Илин Сибиир уонна Уһук Илин буолуохтаахтар. Хостоммут оттук (саамай аччаабыта 300 мөл. туонна) илиҥҥи хайысханан атыыга барыахтаах диэн эспиэрдэр сылыктыыллар. Ырытааччылар улахан аҥаардара, чугастааҕы 5–10 сылга аан дойдуга чоҕу туһаныы улаатыаҕа, итиэннэ 2030 сылга бу көрдөрүү 7,5 млрд. туоннаҕа тэҥнэһиэ дииллэр. Наадыйааччылар, сүрүннээн, Индияҕа, Кытайга, Соҕуруу-Илиҥҥи Азияҕа олороллор. Холобур, билиҥҥитэ Индияҕа электроэниэргийэни туһаныы нэһилиэнньэ дууһатыгар үс төгүл кыра, аан дойду орто көрдөрүүтүгэр тэҥнээтэххэ. Төһө да Индия бэйэтэ чоҕу хостуурун үрдүнэн, нэһилиэнньэтин ахсаана улаата турарынан, бырамыысыланнаһын, урбанизациятын тэтимэ үрдүүрүнэн, чуолаан бу дойдуга чоххо наадыйыы улаатан иһиэҕэ. Арассыыйа чоҕо Азия ырыынагар бигэтик киириитэ сааҥсыйалар ылыллыахтарыттан ордук күүһүрбүт. Кытайга Арассыыйа чоҕун ылар өлүүскэтэ 10‑тан 20%-ҥа диэри, Индияҕа 4‑тэн 13%-ҥа диэри улааппыт.

Чоххо наадыйар дойдуларга өссө Африка судаарыстыбалара киириэхтэрин сөп, билиҥҥитэ кэпсэтиилэр бара тураллар. Биллэн турар, бэйэлэригэр баар, ол гынан баран ону олоххо киллэрэргэ үгүс сыл, сыра наада. Оттон Африка нэһилиэнньэтэ ону күүтэн олорор кыаҕа суох, 2030 сылга диэри киһитин ахсаана миллиардынан улаатар, өссө улаата турар чинчилээх. Бу өссө билигин континент олохтооҕун 40%-на уотунан туһанар кыаҕа суоҕун үрдүнэн.

Онон бары өттүнэн сылыктаан көрдөххө, Саха сиригэр чоҕу хостуур бырамыысыланнас кэскилэ улахан.

Максим Терещенко, СӨ бырамыысыланнаһын уонна геологиятын миниистирэ:

“Саха сирин чоҕу хостооччулара саҥа Энэргэтиичэскэй стратегия‑2050 сыалларын ситиһэргэ туруннулар. 25 сыл иһигэр дойду чоххо бырамыысыланнаһа 600 мөл. туоннаҕа диэри хостуур кээмэйин улаатыннарар кыахтаах. Өскөтө бу былаан олоххо киирэр түгэнигэр, аан дойдутааҕы чох ырыынагар Арассыыйа ылар өлүүскэтэ 25 бырыһыаҥҥа тиийиэҕэ. Үгүс өттө, 85 бырыһыаҥҥа диэри, аһаҕас ньыманан хостонуоҕа. Хостонор кээмэйин 21 бырыһыанынан улаатыннарар сорук чугастааҕы биэс сылга хайыы үйэ турда — 2030 сылга көрдөрүү сылга 530 мөл. туоннаны куоһарыахтаах. Итиннэ Саха сирэ 15‑тэн итэҕэһэ суох бырыһыаны киллэриэҕэ.”