Саха сиригэр хас космонавт кэлэ сылдьыбытай?

Юрий Гагарин куйаарга көтүөҕүттэн Сэбиэскэй Сойууска “космонавтика”, “куосумас” диэн өйдөбүллэр дьон-сэргэ санаатын сүүйбүттэрэ. Оҕо барыта космонавт буолуон баҕарара, кэпсээн-ипсээн бүтэр уһугар куосумас туһунан буолара. Биллэн турар, куосумаска көтө сылдьыбыт дьоруойдар саамай күүтүүлээх, мааны ыалдьыттар буолбуттара. Идеология үлэһиттэрэ маны бэркэ өйдүүллэрэ, киэҥ дойду бары уһуктарыгар куйаарга көтө сылдьыбыт дьон тэриллибит гостуруолларга сылдьаллара. Саха сиригэр эмиэ син элбэх космонавт кэлэ сылдьыбыта.

Бастакынан Быковскай кэлбитэ

Саха сиригэр бастакынан кэлэ сылдьыбыт космонавт Валерий Быковскайы бэрт элбэх киһи өйдүүр. 1965 сыллаахха ити кэмҥэ куосумас­ка саамай уһун кэмҥэ көтө сылдьыбыт (4 суукка 23 чаас 6 мүнүүтэ) космонабы көрсө Дьокуускай куорат олохтоох­торо бары кэриэтэ кэлбиттэрэ. Харыйа лабааларынан симэммит, үрдэ арыллыбыт ГАЗ-69 массыынаҕа туран эрэ киин уулусса устун айаннаабыта, икки өттүгэр быыс көстүбэт гына дьон турара.

«Спартак” стадиоҥҥа көрсүһүү миитин кэнниттэн космонавт Тиксиигэ айаннаабыта, онтон Мииринэй куоракка алмаас хостооччуларга тиийбитэ, Чернышевскайга Бүлүүтээҕи ГЭС тутааччыларыгар ыалдьыттаабыта, табаһыттарга ыстаадаҕа бара сылдьыбыта, Чурапчы интэринээт оскуолатын оҕолорун кытта көрсүбүтэ.

Кини кэнниттэн 1972 сыллаахха Павел Попович ыалдьыттаабыта. 1962 сыллаахха Андриян Николаев «Восток-3» хараабыла уонна Павел Попович «Восток-4» хараабыла утуу-субуу биир күн арыттаах куйаарга көппүттэрэ, онно тиийэн сибээс олохтообуттара. Бу аан дойдуга бастакы аракыаталар бөлөҕүнэн көтүүлэрэ этэ.  Попович Саха сиригэр кэлэр кэмигэр куосумас­ка көппүт дьон ахсаана бэрт элбэх этэ, космонавт бэйэтэ куйаарга икки төгүл көтөн Сэбиэскэй Сойуус икки төгүллээх Дьоруойа этэ.

1974 сыллаахха бастакы куйаарга тахсыбыт быраас Борис Егоров кэлэ сылдьыбыта, Тымныы полюһугар – Өймөкөөҥҥө тиийэ сылдьыбыта. Кини куосумаска тахсыбыт 13-с киһи этэ. “Дьоло суох” сыыппараттан чаҕыйбакка (биллэрин курдук, космонавтар билигин даҕаны биккэ-билгэҕэ сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар), “Восход” аракыата экипаһын састаабыгар ситиһии­лээхтик көтөн эргиллибитэ.

1974 сыллаахха космонавт Василий Лазарев кэлэ сылдьыбыттаах. Кэлэр сылга «Союз-18а» аракыата көтүүтүгэр кыттар, хараабыллара куосумас­ка тахсан иһэн саахалланан, космонавтар 200 км кэриҥэ үрдүктэн “аварийнай эвакуа­ция” оҥорбуттара. Түөрүйэ быһыытынан, киһи тулуйбат 26g  перегрузканы тулу­йан тыыннаах хаалбыттара… Тэҥнээн эттэххэ, космонавтар кыахтарын тургутуу кэмигэр 20 сөкүүндэ устата 10g перегрузканы тулуйаллар.

Араас сылларга Герман Титов, Геннадий Стрекалов, Евгений Хрунов, Валентин Лебедев, Федор Юрчихин, Олег Кононенко уо.д.а. кэлэ сылдьыбыттара. Ити курдук, араас кэмҥэ Саха сиригэр 13 космонавт кэлэ сылдьыбыта биллэр. Аҕыйах сыллааҕыта куосумас куйаарыгар саха хомуһа тыаһаа­быта, Өксөкүлээх Өлөксөй хоһооно ааҕыллыбыта. Бүтэһик кэлэ сылдьыбыт космонавт Иван Вагнер 2022 сыллаахха “MUUS USTAR” ыччат бэстибээлин ыҥырыылаах ыалдьыта буолбута. Космонавт “Өлүөнэ өрүс очуос­тарын көрөр баҕа санаам туолла” диэн санаатын үллэстибитэ.

Куосумас иккис киһитэ Герман Титов

Саамай үрдүк сололоох, 2 №дээх космонавт, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, авиация генерал-полковнига Герман Титов Саха сиригэр үлэтинэн командировкаларга 80-с сылларга кэлэ сылдьыбыта.

Саха сиринээҕи Куосумас үрдүк эниэргийэлээх сардаҥаларын үөрэтэр институт – ИКФИА куосумас куйаа­рын чинчийэргэ аналлаах араас прибордары оҥороро. 1956 сылтан 1986 сылга диэри Саха чирин учуонайдара оҥорбут прибордара 13 аракыатаҕа турбуттара, куосумаһы чинчи­йиигэ улахан кылааттарын киллэрбиттэрэ.  Холобур, бэйэтин кэмигэр ядернай дэлби тэптэриини сиргэ бобуу ситиһиллибитин кэнниттэн, дэлби тэбиилэри куосумаска оҥорор улахан дьайыыта суох диэн өйдөбүл үөскүү сылдьыбыта. Саха сиригэр оҥоһуллубут прибордар, ити курдук тургутуулар олус кутталлаах радиа­ция курдарын үөскэтэллэрин дакаас­таабыттара куосумаска ядернай сэрии сэбин тургутууну боборго сүрүн да­­каастабыл буолбута.

Герман Степанович Титов ити кэмҥэ Оборуона минис­тиэристибэтигэр космичес­кай сириэстибэлэр управлениетыгар үлэлиирэ. Ону таһынан, науканан дириҥник дьарыктанара – 80-с сыллар ортолоругар докторскай диссертациятын көмүскээбитэ. Уустук оҥоһуулаах куосумас куйаарын чинчийэр прибордары оҥоруу хайысхатыгар ба­­йыаннайдар өттүлэриттэн куратордыыра.

Түмүккэ

60-70-с сылларга куосумас­ка саҥа арыйыылар күннэтэ кэриэтэ буолар этилэр, онтон улам бу эйгэҕэ кыра улугуруу кэмэ кэлбитэ. Биллэн турар, учуонайдар тиһигин быспакка үлэлииллэрэ, космонавтар куйаарга тахсаллара. Ол эрэн, “куосумас улуу куоталаһыыта” түмүктэммитин кэнниттэн, бу эйгэҕэ норуот интэ­риэһин тардыбакка, холку тэтиминэн үлэ саҕаламмыта. Аан дойду үрдүнэн билигин куосумас куйаарыгар интэриэс төттөрү күөдьүйдэ. Билиҥҥи кэм баараҕай соруктара киһини сөхтөрөр – Ый орбитатыттан ыраа­тан, “ыаллыы” турар Марс планетаҕа тиийии сүрүн сыал буолла. Гагарин көппүт кэмнэригэр Марска, Венераҕа аҕы­йах сылынан тиийиэхпит диэн санаа баара. Билиҥҥи ыччат Марс ньуурунан дьаарбайыа дуо? Кэлэр кэм көрдөрүө.