Саха сиригэр киинэ хаһан кэлбитэй?

Саха сиригэр киинэ оҥоруутун сайдыытын биир сүрүн төрүөтүнэн олохтоох нэһилиэнньэ умсугуйан туран киинэни көрөрө буолбута. Кырдьык, атын сирдэргэ холоотоххо, Саха сиригэр киинэҕэ таптал ханнык да кэмҥэ уостубатаҕа.

Оннооҕор дойду үрдүнэн киинэ тыйаатырдара иччитэхсийэн кэриэтэ турбут 90-с сылларыгар, Дьокуускайга кырата икки киинэ тыйаатыра тохтообокко үлэлии турбута. Мантан сиэттэрэн маннык ыйытыы үөскүүр – сахалар киинэни кытта хаһан билсибиттэрэй? Ханнык киинэлэри аан бастаан көрбүттэрэй? Үгүс дьон санаатыгар, киинэ сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэнниттэн кэлбит курдук. Ол эрэн, дьиҥ дьиҥэр, Саха сиригэр киинэнэн үлүһүйүү Арассыыйа киин куораттарын кытта тэҥҥэ кэриэтэ саҕаламмыт эбит. Кимнээх, туох киинэлэри, хайдах быһыылаахтык өрөбөлүүссүйэ иннинэ аҕалан көрдөрбүттэрин туһунан кэпсэтиэҕиҥ.

Аан дойдуну кытта биир тэҥҥэ

XX үйэ саҥа саҕаланыыта аан дойду үрдүнэн билигин үгүстүк иһиллэр “кинобум” диэн көстүү саҕаламмыта. Европа куораттарыгар 1895 сыллаахха бырааттыы Люмьердар саҥа дьээбэни көрдөрбүттэрин кэнниттэн, биэс-алта эрэ сылынан дьиҥнээх киинэ индустрията сайдан барбыта. Аан дойдуну кытта тэҥҥэ кэриэтэ киинэ Арассыыйаҕа кэлбитэ. Хамсыыр хартыыналаах табаардарын Франция аатырбыт «Пате», «Гомон», «Эклер» курдук киинэ хампаанньалара Арассыыйа тыйаатырдарыгар куду аспыттара. Маҥнай киинэ көрдөрүүтэ олус барыстаах урбаан көрүҥэ буолбута. Сонун аралдьыйыы көрүҥэр дьон хото кэлэрэ, хаачыстыба улаханнык ирдэммэт этэ – үрүҥ болотунаҕа туох эрэ хамсыырын көрүөн баҕалаах дьон баһаам этэ. Киинэ сеанса ол кэмҥэ “сонун” диэн ааттанара. “Грандiозная новость!” диэн биллэрии көрөөччү болҕомтотун улахан рекламата суох тардара, маҥнайгы киинэ быракаатынан дьарыктанааччылар муҥура суох байбыттара. Даҕатан эттэххэ, Арассыыйа киинэтин төрүттээччи аатырбыт Александр Ханжонков бастаан Франция киинэлэрин көрдөрөн хапытаал оҥостубута, ол үбүнэн 1909 сыллаахха маҥнайгы нууччалыы киинэлэри устан барбыта. Бэрт сотору кэминэн киинэ көрөөччүлэр “тотон”,  сылдьаллара тохтообута. Сороҕор кыраныысса таһыттан кэлбит киинэ барыс киллэриэхтээҕэр ороскуокка тэбиэн да сөп буолбута. Быракаат сүрүн кыһалҕата – хас киһиэхэ көрдөрүөххэ сөбүн таайан, хас куоппуйана атыылаһары суоттааһын буолбута. Дьэ онтон сылтаан, киин эрэ куораттарга буолбакка, Арассыыйа атын да куораттарыгар киинэ тарҕаныыта саҕаламмыта. Ол кэмнээҕи бэрт бытаан сырыылаах Саха сирэ курдук ыраах дойдуга киинэ түргэнник тиийэ охсубута. Маҥнайгы киинэ көстүбүт күнэ чопчу биллэр – 1911 сыл сэтинньитигэр билиҥҥи бибилэтиэкэ дьиэтигэр Дьокуускай олохтоохторо сайдыы инники кирбиитин кытта билсибиттэрэ.

Киинэ урбаанньыттара – хаһаак уонна судаарыскай

Киинэ Дьокуускайга сыыдамнык кэлбитигэр туох да саарбаҕа суох ол кэмнээҕи былаас бэрэстэбиитэллэрэ, күбүрүнээтэр Иван Крафт, куорат кулубата Павел Юшманов улахан оруоллаахтар. Сайдыы сүрүн хайысхаларын – таас дьиэ тутуутун, уунан-уотунан хааччыйыыны, уопсайынан, аныгылыы толкуйдааһыны кинилэр бу диэки хайыһыннарбыттара. Маҥнайгы сеанс сүрүн көҕүлээччитинэн Русско-Азиатскай баан Дьокуускайдааҕы салаатын дириэктэрэ Михаил Ромуальдович Моргулец буолбут. Куорат “бастыҥ дьоно” эргиэмсик Алексей Алексеевич Семенов, атыыһыт Владимир Иванович Силин уонна куорат кулубата Павел Андреевич Юшманов бэйэлэринэн өйөөбүттэр. Кыттыһан “Пате” хампаанньа киинэ аппараатын атыылаһан куораттааҕы бибилэтиэкэ уонна мусуой дьиэтигэр туруоран, маҥнайгы сеанстары ыыппыттар.

«Саха сирэ» хаһыат архыыбыттан