Саха сиригэр ойуур баһаарын утары охсуһуу күүһүрдэ

Кэнники сылларга Саха сиригэр ойуур баһаардара туруулара – өрөспүүбүлүкэ экологическай кыһалҕаларыттан биирдэстэринэн буолла. Биллэн турар, экологияҕа уонна экэниэмикэҕэ улахан хоромньу тахсар. Онон кэлиҥҥи сылларга ойуур баһаарын утары охсуһуу өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар да, федеральнай таһымҥа да биир сүрүн соругунан буолар.

2021 сыл

Саха сиригэр 2021 сыллааҕы ойуур баһаара аан дойдуну аймаабыта. Горнай улууһун Бэс Күөлүгэр дьиэ-уот умайан, улахан хоромньу тахсыбыта. Баһаарбыт буруота Хотугу полюска тиийэ тарҕаммыта. Тустаах тэрилтэлэр отчуоттарыттан көрдөххө, ол сыл баһаар сезона саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри өрөспүүбүлүкэҕэ 7 мөл. гааттан тахса сири уот сиэбит. Үрдүкү салалта ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимин биллэрбитэ эрээри, уоту утары охсуһуу үгэс буолбут ньымалара ситэтэ суоҕа көстүбүтэ.

2021 сыл биир саамай куйаас, кураан сылынан буолбута, ол ойуур баһаарын күөрэйиитигэр тиэрдибитэ диэн эспиэрдэр сыаналыыллар. Санаан көрүҥ, үгүс улуустарга 2,5 ыйы быһа букатын да ардах түспэккэ, курааннаан, айылҕа, от-мас хатан, кыра да кыымтан кытыастар саһаҕаҕа кубулуйбута. Аны кураанах этиҥнэр, 30–35 кыраадыс итиилэр сатыылаан, баһаар турар төрүөтүнэн буолбуттара.

Бу сыл ойуур баһаарын умуруорууга саамай элбэх киһи уонна тиэхиньикэ кыттыбыта устуоруйаҕа киирбитэ. Ойуур баһаардара үгэннээн турар кэмнэригэр биир кэмҥэ 6 тыһ. тиийэ киһи уоту кытары охсуспута. 52 салгын суудуната — бөртөлүөттэр, сөмөлүөттэр үлэлээбиттэрэ. Ону таһынан, 1300‑тэн тахса ыарахан уйуктаах бөдөҥ тиэхиньикэ үлэлээбитэ.

2022–2023 сыллар

2022 сыл бу иннинээҕи сыл көрдөрүүтүттэн лаппа уратылаах этэ. Ойуур баһаарын иэнэ 2021 сылга холоотоххо, 8 мөл. гектартан 600 тыһ. гектарга диэри кыччаабыта. Ол аата, 2022 сыллааҕы баһаар сезонугар уот туруутун ахсаана 2021 сылга тэҥнээтэххэ, 3 төгүл, оттон сиэниллибит иэнэ 14 төгүл аччаабыта. Итиэннэ федеральнай бүддьүөттэн өрөспүүбүлүкэ ойуурдарын баһаартан харыстааһыҥҥа былааннаах үп-харчы өттүнэн хааччыйыы 5,5 төгүл улаатан, 1,6 млрд. солк. тэҥнэспитэ.

Үбүлээһин улаатыыта ойуур баһаардарын утары охсуһааччылар ахсааннарын 2 төгүл элбэтэр кыаҕы биэрбитэ. Ол курдук, ойуур баһаарынайдарын ахсаана 1119 киһиэхэ тиийбитэ, ол иннинэ бу сыыппара 554 этэ. Үлэһит ахсаанын элбэтии Томпо, Үөһээ Халыма уонна Өймөкөөн улуустарыгар 3 саҥа авиаотделениены тэрийэр кыаҕы биэрбитэ. Манна даҕатан эттэххэ, баһаар сезона түмүктэнээтин, эһиилги сезоҥҥа бэлэмнэнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ «Авиалесоохрана» тэрилтэ ойуур баһаарын умуруорууга саҥа исписэлиистэри бэлэмнээн барбыта. Улуустартан авиа-этэрээттэртэн парашютистар, ойуур бөдөҥ баһаарын умуруоруу салайааччылара Дьокуускай куоракка кэлэн үөрэнэр буолбуттара. Ону таһынан, Москва уобалаһын Пушкин куоратыгар кэтээн көрөөччү лүөччүк идэтигэр эмиэ элбэх киһи үөрэннэ.

2024 сыл

2024 сыллаахха баһаардар ыам ыйын 6 күнүттэн саҕаламмыттара. Бэс ыйын 11 күнүттэн балаһыанньа ыараан, баһаар тахсыбыт иэнэ кэҥээн, өрөспүүбүлүкэтээҕи, онтон бэс ыйын 26 күнүгэр федеральнай таһымнаах ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимэ олохтоммута. Саха сирин үрдүнэн уопсайа тыһыынчаттан тахса уот турбута бэлиэтэммитэ. Бу баһаардар 94% кураанах этиҥтэн тахсыбыттара уонна үгүстэрэ 5‑с кылаастаах кутталы үөскэтэллэрэ быһаарыллыбыта.

2023–2024 сылларга кэнники сыллааҕы баһаардары учуоттаан, саҥа соруктар турбуттара, саҥа технологиялары олоххо киллэрии барбыта.

Бастатан туран, мониторинг систиэмэтэ саҥардыллыбыта. Баһаары эрдэттэн быһаарар саҥа спутниковай систиэмэлэр туруоруллубуттара. Онон билиҥҥи кэмҥэ ойуурга туох буола турарын, туругун көрө олорон сыаналыыр буоллулар.

Иккиһинэн, баһаарынай бөлөхтөрү тэрийии уонна бөҕөргөтүү күүскэ ыытылынна. Баһаары кытары охсуһааччылар баазалара кэҥээтэ, киһи ахсаана элбээтэ.

Үсүһүнэн, саҥа технологиялары киллэрии. Ойууру кэтээн көрүүгэ, хонтуруоллуурга дроннары уонна пилота суох көтөр аппарааттары туһаныы киэҥник тарҕанна.

Төрдүһүнэн, экологическай сырдатыы үлэтэ кэҥээтэ. 2024 сылтан нэһилиэнньэҕэ баһаар куттала суох буолуутун уонна баһаартан сэрэхтээх буолуу быраабылаларын туһунан иһитиннэрэр-биллэрэр тэрээһиннэр ыытыллар буоллулар.

Баһаары утары — аныгы технологиялар

Кэнники сылларга Саха сиригэр ойуур уонна айылҕа баһаарын куттала суох буолуутун кэтээн көрүүгэ аныгы технологиялар туһаныллаллар. Ол курдук, улахан баһаардар тураннар, зондировщик сөмөлүөттэри туһаныы элбээтэ. Саха сирин үрдүнэн ойууру кэтээн көрөргө камералар туруоруллубуттарын туһунан эмиэ балачча суруйдубут. Бу эмиэ туһугар саҥа технология. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 32 баар. Камералар көмөлөрүнэн дьуһуурунайдар суукканы эргиччи ханна буруо тахсарын, баһаар турбутун кэтииллэр-маныыллар. Ону таһынан, квадрокоптердар бааллар, олор бу систиэмэҕэ холбоно сылдьаллар. Онон үлэһиттэр ойуурга эриэйдэ оҥорор кэмнэригэр көтүтэн кэтээн көрөллөр.

Аны өссө биир саҥа технологиянан чаҕылҕан охсуутуттан көмүскүүр оҥоһугу ойуурга туруоруу буолар. Ол курдук маннык чаҕылҕаны аһарааччыны эспэримиэн быһыытынан Өлүөхүмэ улууһугар Даппарай уонна Троицкай сэлиэнньэлэр икки ардыларыгар туруорбуттара. Бу сир мээнэҕэ талыллыбатаҕа биллэр, манна чаҕылҕан охсуута элбэхтик бэлиэтэнэр, итиэннэ кэнники сылларга үгүстүк онтон баһаардар тахсаллар. Ол туоһутунан ааспыт сылларга Өлүөхүмэҕэ элбэх баһаар турбута буолар. Бу тэрил «Якутлесресурс» тэрилтэ уонна Ю. Г. Шафер аатынан Космофизическай чинчийии уонна аэрономия институтун учуонайдарын кытары бииргэ оҥоһуллубут. Бу технология көдьүүһүн көрдөрдөҕүнэ, атын улуустарга нэһилиэктэр аттыларыгар туруоруохтара.

Кэнники сылларга ойуур баһаарын утары үлэҕэ ыарахан уйуктаах тиэхиньикэнэн хааччыллыы үчүгэйдик барда. Онон ити өттүгэр улахан кыһалҕа суох диэххэ сөп. Саамай наадалаах тиэхиньикэлэринэн ыраах сирдэргэ тыраахтардары, бульдозердары таһар «тягач» буолар. Тиэхиньикэнэн хааччыйыы үлэтин «Якутлесресурс» ГАУ тэрилтэ оҥорор. Ааспыт сылга сөптөөх тиэхиньикэнэн хааччыллан, уот турбут сиригэр суһаллык тиийии көдьүүстээҕин көрдөрдө.

Быйыл хайдаҕый?

Быйылгы 2025 сыллааҕы баһаар сезона эмиэ тыҥааһыннаахтык саҕаламмыта, ол эрээри ааспыт сыллардааҕар туруктаах диэххэ сөп. Саҥа технологиялар киирэннэр, улахан баһаардар ахсааннара урукку сыллардааҕар 30% аҕыйаата. Баһаар сезона саҕаланыаҕыттан өрөспүүбүлүкэҕэ 56 498,05 га иэннээх сиргэ 161 ойуур баһаарын умуруордулар.

Саха сиригэр ойуур баһаарын умуруорууга 124 киһи уонна биэс тиэхиньикэ үлэлээтэ. Бу нэдиэлэ саҥата өрөспүүбүлүкэҕэ Ленскэй уонна Өлүөхүмэ оройуоннарыгар уопсайа 131 га иэннээх икки сиргэ уот турбута бэлиэтэммитэ. Ону 84 киһи уонна тоҕус тиэхиньикэ суһаллык бохсубуттар. Билиҥҥитэ баһаар ааспыт сиригэр кыралаан тахсар көрдүгэннэри умуруоруу үлэтэ ыытыллар. Ойуур баһаарыгар дьон дьалаҕай сыһыана тиэрдибитин тустаах тэрилтэ салайааччыта этэр. Ол курдук, баһаар сезона саҕаланыаҕыттан 65 киһи буруйданан, 137 боротокуол оҥоһуллубут.

Билигин даҕаны баһаар сезона түмүктэниэр диэри икки ый кэриҥэ баар. Дьиҥэ, быйыл күн-дьыл туруга куһаҕана суох, үгүс сиргэ сөрүүн, кэминэн ардахтаах. Онон дьон сэрэҕэ суох, дьалаҕай туттунуутуттан иэдээн тахсыан сөп. Хаарыан күөх дуолбутун куруҥҥа кубулуппат туһуттан, төрөөбүт айылҕабытын харыстыы сылдьыаҕыҥ, сэрэхтээх буолуоҕуҥ!