Саха сирин алмаастара – Өлөөнтөн Аллараа Бэстээххэ  диэри

Геолог күнүн иннинэ  “ТайгаПост” суруналыыстара  Бүлүүтээҕи геология-чинчийэр эспэдииссийэттэн  Саха сирин киин өттө алмааһы хостооһун флагманынан буолуон сөбүн дуу, суоҕун дуу, “Интернациональнай” туруупка дэҥҥэ көстөр уратытын  уонна геологтар ыттарын тоҕо көҥүл  ыыппаттарын ыйыталастылар.

Аан дойдуга алмааһы хостоо­һун 30% АЛРОСА-ҕа тиксэр. Геологтар отчуот­тарыттан көрдөххө, маннык балаһыанньа инникитин да баар буолуоҕа. Арассыыйа алмаастарын  сырьевой  саппаа­һа  4,5 миллиард кэриҥэ караатынан сыаналанар, ити аан дойду баазатын аҥаарыттан элбэҕин ылар. АЛРОСА алмааһын 78 % Саха сиригэр хостонор.

Саамай баай “Интерна­циональнай” туруупканы Мииринэй-Ньурба хайа байытар кэмбинээт хостуур, бэлэмниир. АЛРОСА исписэлиис­тэрэ хостоммут боруода хас биирдии  кубометрыттан мөлүйүөн аҥаара солкуобайдаах  алмаа­һы ылаллар! “Майскай” диэн саамай саҥа хостонор  баай­даах сири Накыыҥҥа булбуттара. Оттон саамай үлэни эрэ­йэр алмааһы  Удачнайдааҕы хайа-байытар кэмбинээт Үөһээ Муунатааҕы сиригэр хостууллар: урууданы салгыы байытарга  170 килэмиэтирдээх сиргэ  тиэйэргэ күһэллэллэр.

АЛРОСА алын тэрилтэтэ “Анаабыр алмаастара” хампаан­ньа үлэтэ эмиэ сонун уратылардаах. Манна ал­­маас бытархай боруодатын чочу­йар киэҥ сиргэ “фантазийнай” кырааскалаах араас таастары булаллар. Кинилэри үөскэтээччилэр – кимберлит эттиктэр ханна сыталлара билиҥҥитэ биллибэт. Геологтар ону көрдүү сылдьан көмүскэ кэтиллэ түспүттэрэ.

Хампаанньа өссө биир алын тэрилтэтэ – Архангельскай уобалас­ка үлэлиир  “Северал­маз” эмиэ “киһиргиирдээх”. Бу тэрил­тэ үлэлиир М.В. Ло-
моносов аатынан баай­даах сир  уратыта – алта туруупкаттан турар аан дойдуга соҕотох хостуур сир. Бу баайдаах сир ураты сырьелаах, олох­тоох алмаастар быһыылара-таһаалара, өҥнөрө араастар.

Манна даҕатан эттэххэ, Саха сирин арҕаа өттүгэр ал­­мааһы бырамыысыланнай хостооһун 1957 сылтан ыытыллар.

Уһун кэм түһүмэхтэрэ

Геология-чинчийэр үлэлэргэ киин  начаалынньыга Кирилл Скрябин 2010 сыллаах­ха Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты бүтэрбитэ. Хаҥалас улууһуттан төрүттээх эдэр киһи үс сыл Өймөкөөҥҥө көмүһү көрдөөбүтэ, онтон Мииринэйгэ үлэлии көспүтэ. Кирилл Скрябин холобура – АЛРОСА-ҕа карьераны оҥос­туохха сөбүн  бигэргэтэр элбэх холобуртан биирдэстэрэ.

Кирилл Скрябин:

– Илин-Сибииргэ сытар  Саха сирин арҕаа өттүн дэхси сирэ-уота барыта алмаас  төрүт уонна бытархай баайдаах сирдэринэн кэскиллээх. Геология-чинчийэр үлэлэри ыытарга кэскиллээх сирдэринэн  Мииринэй, Сунтаар, Ньурба, Өлөөн, Анаабыр, Алдан, Эдьигээн, Булуҥ улуустара буолаллар.

Холобур, Өлөөн, Анаабыр уонна Булуҥ улуустарыгар алмаас биллэр-көстөр бытархай боруодата элбэх, ол гынан баран, алмаас төрүт сирдэрэ билиҥҥитэ булулла иликтэр. Алмаас хостонор сирдэрэ көнө ньуурга да,  Лаптевтар муораларыгар да  баар буолуохтарын сөп. Геология чинчийиилэрэ уустуктарын  уонна уһун кэми эрэйэллэрин  өйдүөххэ наада. Заполярьеҕа геологтар үлэлэрэ наһаа  ыраах, ыарахан айаннаах сир буоларынан уустуктардаах. Биһиги Өлөөн улууһугар барыс биэрэр алмаас­таах сирдэр аһыллыахтара диэн билиҥҥитэ этэр кыахпыт суох.

– Түмүк хаһан бил­лиэн сөбүй?

– Хостооһун технологиялара уонна аан дойду ырыынагын конъюнктурата улары­йаллар. Билигин барыһы биэрбэт бытархай боруодалар сотору кэминэн  интэриэһиргэтэн туруохтарын сөп. Ол эрээри, ол олох хойут буолуон сөп. Бастатан туран, геология-чинчийэр үлэлэри ыытар туһунан быһаарыы ылыллыан наада. Ол кэнниттэн айылҕа харыс­табылын өрөспүүбүлүкэтээҕи уорганнарын, төрүт олохтоох­тору кытары сөбүлэһиилэр, уопсастыбаннай истиилэр ыытыллаллар.

– Геология-чинчийэр үлэлэр түһүмэхтэригэр экологияҕа орооһуу туһунан эттэххинэ?

– АЛРОСА  баайдаах сирдэри  хостооһуҥҥа эрэ буолбакка, айылҕа харыстабылын сокуо­нун тутуһууга аан дойдуга инники иһэр. Үлэлэр бары со­­куон ирдэбиллэрин учуот­таан бырайыактаналлар. Биһиэхэ бааза лааҕырдарыгар бэл ыттары көҥүл күүлэйдэппэттэр.

Кирилл Скрябин кэпсээ­битинэн, геология-чинчи­йэр үлэлэр сэттэ түһүмэхтээх үс кэрдиискэ арахсаллар. Икки бастакы кэрдиискэ  минерагеническай, эрэгийиэннээҕи көрдүүр үлэлэр уонна баай­даах сирдэри көрдөөһүн киирэллэр. Геологическай устуу уонна  беспилотниктар көмөлөрүнэн геология каарталара оҥоһуллаллар. Онтон түмүктэр үчүгэй буоллахтарына, геологтар аныгыскы түһүмэххэ – сири-уоту уһун кэмнээх ымпыктаан-чымпыктаан  көрдөөһүҥҥэ киирэллэр. Уопут көрдөрөрүнэн, маннык үлэлэр 5-10 сыл устатыгар ыытыллаллар. Салгыы төһө туһалааҕыттан көрөн, сыаналыыр уонна чинчийэр үлэлэр бараллар. Түмүк эмиэ сити­һиилээх буоллаҕына, баай­даах сир саппаастара судаарыс­тыба балансатыгар ылыллаллар. Ол курдук, геология-чинчийэр үлэлэр табылыннахтарына, өссө 10-20 сыл наада. Санатан эттэххэ, 1954 сыллаахха булуллубут саамай бастакы  “Зарница” туруупканы хос­тооһуну 1998 сылтан эрэ саҕалаабыттара.

Статистика көрдөрөрүнэн, 100 булуллубут туруупкаттан биирэ эрэ хостонор сиринэн буолуон сөп. АЛРОСА геологтара этэллэринэн, билигин Саха сирин баайын бэрт кыра эрэ чааһа үөрэтилиннэ (Сибиири  барытын туһунан эппэккэ туран), онон ханнык баҕарар арыйыылар баар буолуохтарын сөп. Сир-уот, уруккутун курдук, элбэх кистэлэҥнээх. Геологтар ахсаабат үлэлэрин көмөтүнэн,  Саха сирин бүддьүөтүн оҥорор сүрүн тэрилтэ кэлэр 30-тан тахса сылга үлэтэ мэктиэлэнэр. Оттон геология-чинчийэр үлэлэр хайыы үйэ баар чахчыларынан, АЛРОСА үйэ аҥаарынан да инникилээҕэ көстөр.

Тайгапост суруйуутуттан тылбаас