Саха сирин “бирилийээниттэн” атыннык ааттаабаттара…

«Карат” диэн ыҥырыллар ааттаах, төрөөбүт Сахатын сиригэр “Е. Николаевна” диэн ытыктабыллаахтык ааттанар кэрэ аҥаар 2001 сылтан Дьокуускай куоракка “Суһал көмө” ыстаансыйатыгар биэлсэринэн үлэлээбитэ. Ол иннинэ 4 сыл төрөөбүт дойдутугар Бүлүүгэ үлэлээбит үөрүйэхтээх.

Е. биир сиргэ олорон үлэлиири буолбакка, хамсаныылаах, барар-кэлэр сырыылаах идэни сөбүлүүрүн туһунан этэр. Ол да иһин, кини бэйэтин темпераменынан “суһал көмө” үлэтин таллаҕа. Үйэ чиэппэрин кэриҥэ кэмҥэ дьон доруобуйатын быыһаабыта, түргэн-тарҕан туттунуулаах эйгэҕэ үтүө суобастаах үлэлээбитэ үрдүктүк сыаналанан, “СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна” үрдүк ааты ылбыта.

Кини эдэр эрдэҕиттэн бэлиитикэни, дойдуга буола турар балаһыанньаны ымпыгар-чымпыгар диэри билэ-көрө, өйдүү сатыыра. Хаһан эрэ иллээхтик-эйэлээхтик олорбут бүтүн Сойуус биир өрөспүүбүлүкэтэ киһи ытырыктатыах туруктаммытыттан, дьон өйүн-санаатын бутуйалларыттан ис-иһиттэн хомойоро, бэйэтэ этэринии, “хаана оргуйара”.

2022 сыллаахха Дьокуускайга байаҥкамаакка эрийэн, байыаннай дьайыыга ыыталларыгар көрдөспүтүгэр, дьахталлары ылбаппыт диэн аккаастаабыттара. Алтынньыга Судаарыстыбаннай өҥөҕө суруйбутугар “Маннык күҥҥэ докумуоннардаах кэлээр” диэн хоруй кэлбитэ да, байаҥкамаакка эмиэ аккаастаабыттара. Военком бэйэтинэн кэбиниэтигэр ыҥыран ылан, “Боотурдарга” эрийбитэ.  Аккаастыыр кытаанах саҥаны ыраахтан истибитэ…

2023 сыл ааспыта. Син биир байыаннай дьайыыга баран, эмчит идэлээх киһи быһыытынан, ытык иэһин толорор баҕата уостубатаҕа. Ол сырыттаҕына биир дьүөгэтэ, Дьокуускайтан казачествоттан хомуллан баран эрэллэрин, эмчит идэлээх киһиэхэ наадыйалларын туһунан эппитэ. Тута кинилэргэ эрийбитигэр: “Биһиги сарсын хайыы үйэ көтөбүт. Куттаммат буоллаххына, сарсыарда 5 чааска аэропорка киирээр”,  — диэбиттэрэ. Суһаллык хомунан, сарсыарда биир үрүсээктээх дьиэтиттэн тахсан барбыта.

Саха эмчитигэр тута итэҕэйбиттэрэ

Е. куоракка олорон казачество диэн баарын да билбэтэх киһи этэ буоллаҕа. Пуорка эрэ киирэн баран кимнээхтиин баран эрэрин билбитэ, чугастык билсибитэ. Дьонноро суһал соҕустук көтөр билиэтин була охсон биэрбиттэрэ. Айаннаан иһэн, ханна, туох сыаллаах-соруктаах баран иһэллэрин кэпсээбиттэрэ.

Воронежка тиийэн, казачествоттан барбыт саастаах дьонунуун ПВД-га (быстах кэмнээх дислокация пууна) тиийбиттэрэ. Киһи олоҕун быыһыыр аналлаах идэлээх Е. сарсыҥҥы күнтэн тута үлэлээн барбыта. Биир ыйынан хантараак дьэ баттаһан, байыаннай эбээһинэһи ылбыт саха кыыһа тута полигоҥҥа уонна штурмовиктары кытары үлэлэһэн барбыта. Ити Бахмутка, Ягодная диэн бөһүөлэк таһыгар этэ. Бааһырбыттары барыларын аҕалар хамаанда-кэтээн көрөр пууҥҥа (госпиталь буолбатах) собус-соҕотоҕун үлэлээбитэ.

“Байыаннай дьайыыга аан бастаан тиийэн баран, атын планетаҕа кэлбиппин өйдөөбүтүм. Баламат тыллаах дьон, кытаанах дьиссипилиинэ, аармыйа сокуона — барыта баара. Мин гражданскай миэдик буолан, билбэтим элбэх этэ (ол иһигэр, тактическай мэдиссиинэни). Ол гынан баран, сотору үөрэнэн хаалаҕын, барытын ааһан иһэн оҥороҕун. Бары барбыттарын кэннэ мэдиссиинэ сулууспатын начаалынньыгын (начмед) үлэтин оҥороргор да күһэллэҕин”, — диэн кэпсиир.

Докумуону сөпкө толоруу элбэҕи быһаарар…

Е. манна сылдьан билбитэ, сорох байыастарга төлөбүрдэрэ 2023 сылтан бэриллэ илик этэ. “Карат” олус элбэх кумааҕыны, дьыаланы илиитигэр ылан бэрийэн, наадалаах докумуоннары булан-талан, ситэрэн-хоторон биэрбитэ. Онон, байыастар төлөбүрдэрин дьэ ылан, саха кыыһыгар олус махтаммыттара, ытыктыыллара өссө күүһүрбүтэ.

“Итиннэ барытыгар Дьокуускайга үлэлээбит уопутум көмөлөспүтэ. Үчүгэйэ диэн, барыларыттан атын сирэйдээх буоламмын, постарга, дивизияҕа уо. д. а. мээнэ киһи киирэрэ көҥүллэммэт КПП курдары аһардар буолбуттара. “Эн киириилээх-тахсыылаах буолаҥҥын, докумуоннарбытын оҥордуҥ”,  — диэн аһара үөрэллэрэ, махтаналлара ханнык да наҕараадатааҕар күндү буоллаҕа. Дьиҥэр, мин иннинээҕи мэдиссиинэ сулууспатын начаалынньыгын кытары үчүгэйдик туттарсыбакка хаалбыппыт. Онон барытыгар бэйэм, этэргэ дылы, миэстэтигэр үөрэммитим. Госпиталы кэрийэн кэллэххинэ, быстах кэмнээх дислокация пуунугар ыһыах дьонун курдук элбэх киһи кэтэһэн олорор буолар. Госпитальтан бааһырбыттар, ыалдьыбыттар уо. д. а. кэлэллэр. Барыларыгар направление суруйа охсон исписэлиискэ ыыталыахтааххын…” — диэн күннээҕи бүппэт үлэ сорох эрэ өттүн сэмэйдик кэпсиир.

Эмп-том хараллар ыскылаатын смотровой, процедурнай курдук оҥоруу, аптечкаҕа киириэхтээх эмтэри наардаан угуу (Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин көмөтүгэр махтанар), бааһырбыттары көрсөн эмтээһин уо. д. а. ыксаллаах үлэлэр суукканы быһа “суһал көмө” курдук дьайыылары ирдииллэрэ.

Е: “Эйэлээх олоххо суһал ыҥырыыга ыарыһахха кэлэн баран, балаһыанньа хайдаҕын аҕыйах сөкүүндэ иһигэр сыаналыы охсуохтааххын. Толкуйдуу туран үлэлиигин, үлэлии туран толкуйдуугун. Онон байыаннай дьайыыга түргэнник туттарга-хаптарга, суһаллык быһаарыныы ыларга “суһал көмө” биэлсэринэн үлэлээбит үөрүйэҕим улаханнык көмөлөстө дии саныыбын. Атыттар ыарырҕатар буоллахтарына, миэхэ чэпчэки курдуга”,  — диэн талан ылбыт идэтигэр олус махталлаах.

“Сүрүнэ — эн тыыннааххын!”

“Карат” сахалыы сирэйдээх дьону көрүстэҕинэ, мэлдьи оҕолуу үөрэрэ. Аан бастаан тиийэригэр бииргэ сулууспалыыр дьоно атыҥырыыр курдуктарын сэрэйбитэ. “Ол гынан баран, эн бэйэҥ дьыалаҕын, тугу гыныахтааххын чопчу өйдүүр уонна онно үтүө суобастаахтык сыһыаннаһар буоллаххына, ким тугу саныырыгар да болҕомтоҕун уурбаккын. Хайдах бааргынан сылдьаҕын. Бастакы хантараагым бүтэригэр миигин байыастар иннилэригэр таһааран (кими да оннук гымматтар) улахан махталларын эппиттэрэ. “Хаарыан исписэлииспит баран эрэҕин, билигин ким биһиги докумуоммутун оҥоро охсон, төлөбүрбүтүн кэмигэр ылар буолабыт?” диэн хомойо, сайыһа хаалбыттара”,  — диэн байыастары кытары билигин да быстыспыт ситимнээхтэрин туһунан кэпсиир.

“Карат” мэдиссиинэ сулууспатын начаалынньыгын быһыытынан штабтар мунньахтарыгар сырыттаҕына, саха саллааттара кимтэн да, туохтан да куттаммат, иннилэрин биэрбэт майгылаахтарын бэлиэтииллэриттэн киэн тутта саныыр. Кини бааһырбыттар санааларын, көрдөһүүлэрин эмчит быһыытынан эрэ буолбакка, киһи быһыытынан өйдүүрэ.

Үрүҥ халааттаах Е. байыаннай дьайыыга иккитэ баран кытынна. 2025 сыл бэс ыйын ортотугар иккис хантараага бүтэн дойдутугар кэлбитин кэннэ 20 хонугунан: “Суһаллык кэл. Эн биһиэхэ олус наадаҕын!” диэн ыҥырбыттарыгар тиийбитэ. Ол эрээри, ыҥырбыт сирдэригэр кэлбитин кэннэ: “Бырастыы гын, 4 күн анараа өттүттэн дьахталларга сыһыаннаах сокуон уларыйда”,  — диэннэр, төттөрү дойдутугар кэлбитэ.

“Байыаннай дьайыыга хайдах сиргэ түбэһэриҥ, хайдах сылдьарыҥ латарыайа билиэтин курдук… Этэҥҥэ сылдьан кэлбиппэр биһиэхэ тиийэ сылдьыбыт удаҕан Мария Арчыынаҕа олус махтанабын. Ылыммыт сыалбын-сорукпун толорон, биир дойдулаах уолаттарбар күүһүм кыайарынан көмөлөһөн, гражданин быһыытынан ытык иэспин толорон кэлбиппэр дьылҕабар махтанабын. Баар балаһыанньаны ис-иһиттэн биллим, Сахам сирин аатын түһэн биэрбэтим”,  — диэн Е. истиҥник мичээрдээн ылар.

Өлүү-сүтүү диэн тугун илэ хараҕынан көрбүт, бааһырбыт саллаат ынчыгын эт кулгааҕынан истибит, кэрэ аҥаарга анамматах эрэйи эҥэринэн тэлэн кэлбит киһини кытары кэпсэтэр олус судургута суох. Ардыгар “олуона ыйытыыны биэриэм” диэн дьааххана саныырыҥ да баар буолар.

Түмүккэ мин тугу ыйытыахпын баҕарарбын тута сэрэйдэ быһыылаах уонна:

“… Биллэн турар, уларыйдаҕым дии. Урут хайдах эрэ кыараҕас эйгэҕэ олорбут курдукпун. Билигин тугу барытын атыннык, дириҥник көрөбүн. Олох кыра кыһалҕаларыгар наадыйбаппын. Кыһалҕа-кыһалҕа дииллэр даҕаны, сүрүнэ — тыыннааххын, доруобайгын — ол аата барыта үчүгэй”,  — диэн бигэ санаалаах, таптыыр үлэтигэр, бу сыллар тухары кини туһугар ис сүрэхтэн долгуйбут кэлэктиибигэр төннөн үлэлээн эрэр.