Саха сирин быраабын түсчүтүн – оҕо сааһыттан

Саха сиригэр бастакынан юридическай билим дуоктора, бэрэпиэссэр, СӨ билимин үтүөлээх үлэһитэ, СӨ үтүөлээх юриһа, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, 1940 сыллаахтан саҕалаан быраап түсчүтүнэн үлэтин саҕалаабыт, Нам, Уус Алдан, Алдан улуустарыгар, 1961-1969 сылларга  Саха АССР  борокуруорунан үрдүк дуоһунаһыгар үлэлээбит Таатта улууһун Чөркөөҕүттэн кынат анньыммыт Михаил Михайлович Федоров бу сыл сэтинньи 21 күнүгэр төрөөбүтэ 105 сылын туолар.

Баай, далааһыннаах олоҕу олорбут Михаил Михайлович  бэйэтин билиитин-көрүүтүн чөмчөппүт үлэтин түмүгүнэн  – Саха сиригэр федеральнай университекка юридическай үөрэх кыһатын тэрийэн, астаран, сүһүөҕэр турарыгар сүҥкэннээхэй үлэни тэрийбит саха саарына буолар.

Төрөөбүт буоруттан тирэхтэниитэ

Мэхээлэ Федоров Таатта эбэ үрдүгэр, ытыска уурбут курдук күн төгүрүччү эргийэр Умсан алааска күн сирин көрбүтэ. Умсан алаас – бастакы Дьохсоҕон нэһилиэгэр киирэрэ, Маҕаас сирэ-уота этэ, онон Маҕаас ууһуттан төрүттээх диэн суруйаллар.

Михаил Михайлович аҕата — Михаил Николаевич Федоров (1879 – 1955 сс), дьон сөбүлээн ааттыырынан Таппын Мэхээлэ эдэр сааһыттан тутууга сыһыамах, биир тарбахха баттанар мас ууһа эбит. Билигин Чөркөөххө, Ньукуола таҥаратын дьиэтин тутуутугар аатырбыт В.Луковцев- Молодьуос ууһу кытта тэҥҥэ үлэлэспит. Иккис норуокка биллэр тутуута – Чурапчы бастакы балыыһата буолар. Манна быраас П.Н.Сокольников салалтатынан үлэлээбитэ. Бу норуот туппут балыыһатын кэлин гражданскай сэрии кэмигэр үрүҥ бандьыыттар умаппыттара биллэр. Таппын Мэхээлэ үс сыл Боруонньа ууһу кытта Дьокуускай куоракка араас тутууларга сылдьыбыта.

Ыал күн күбэй ийэтэ Марфа Петровна Федорова (1881 – 1934 сс)  13 оҕоҕо күн сирин көрдөрбүтэ, балартан Мэхээлэ ыал кыра оҕото. Ийэтин олус истиҥник “Олох аартыгар”  кинигэтигэр ахтар: “Күһүн оскуолаттан дьиэлээн истэхпинэ, арай, ийэм Хадарҕааччы диэкиттэн иһэн тохтуу тохтуу мин диэки көрбөхтүүр. Мин ийэбэр сүүрэн тиийбитим. “Хайа! Оҕом эбиккин дуу?! Нэһилиэккэ суох улахан киһи суоһалдьыйан иһэр, хантан кэлбит, кимнэрэ буоллаҕай дии диибин харахпын сотто-сотто көрөбүн ээ. Оҕом улахан киһи буолаары гыннаҕыҥ, ону биттэннэҕим”, — дии-дии илиибин бобо тутан, үөрэн мичиҥнии-мичиҥҥии дьиэбитигэр барбыппытын бу баардыы өйдүүбүн диэн суруйбут. Михаил Михайлович ийэтин туһунан суруйарыттан да көрдөххө, олус чугас, истиҥ сыһыаннаахтар эбит.

1934 сыллаахха ийэтэ Мааппа 54 сааһыгар “Умсаҥҥа” бэйэлэрин балаҕаннарыгар кыстаан олордохторуна хаана баран өлөр. Михаил Михайлович оччолорго 13 сааһын туолбут хороччу улаатан эрэр оҕо. Оҕо киһи ыар сүтүктээх күннэрин туһунан: “Ийэм суох буолбутун кэннэ элбэҕи, кэрэни махталлааҕы эппэккэ хаалбыппыттан, абабыттан-аһыыбыттан тыыным ыгыллан уйа-хайа суох ытаабытым…  Аҕам төрүкү саҥата суох бэйэтэ, өссө саҥатыттан маппыта…, — диэн. Ыал ийэтэ өлүүтэ дьиэ кэргэҥҥэ «иэдэннээх содулламмытын ааҕан ситиллибэт”, — диэн бэлиэтиир. Убайа Сүөдэр Чөркөөх оскуолатын бүтэрбэккэ үөрэхтэн уурайбыт. Кэнники кылгас кылгастык сибээс курстарыгар үөрэммит. Салгыы кини: “Ийэм өллөҕүн саас убайым Сүөдэр саас куоракка киирэ сылдьан миэхэ бачыыҥка, кумааһынай оҕо көстүүмэ, Ленин, Сталин, Кыһыл армия туһунан мэтириэттэри таһаарбыта… Мин аан маҥнай бачыыҥка, саҥа көстүүм кэтэн саас оскуолаҕа баран иһэн: “Ийээ, мин саҥа көстүүмнээхпин, бачыыҥкалаахпын. Ону көрүөх эбиккин. Көрбөтүҥ тоҕо баҕас хомолтолооҕой, — диэн ботугуруу-ботугуруу ийэм көмүллүбүт тумулун аннынан ааһарым субу баарга дылы…”, —   диэн оччолорго ыар кутурҕан кэмнэрин суруйар.

Бу сылларга бииргэ төрөөбүттэриттэн, ол эбэтэр 1934 сыллаахха Роман, Федор уонна Михаил эрэ бааллар. Атын бииргэ төрөөбүттэрэ 16 саастарыгар тиийбэккэ да сылдьан, оччотооҕу аас-туор, ыарахан олохтон эрдэ суох буолаллар.

Улахан убайа Роман Михайлович Кэбээйи онтон Таатта улуустарыгар учууталынан үлэлиир, эрдэ олохтон туоруур. Кини оҕолоро, сиэннэрэ, сыдьааннара билигин Чөркөөххө, Ытык Күөлгэ, Дьокуускай куоракка олороллор. Иккис убайа Федор Михайлович 1946 сыллаахха хаайыллар. Аҕа дойду Улуу сэриититтэн кэлэн баран Михаил Михайлович өрөспүүбүлүкэ борокуруора П.И.Ларионов көмөтүнэн хаайыыга убайын киирэн көрсө сылдьыбыт. Убайа хаайыыга 1948 сыллаахха өлөр. Үрдүкү суут 1956 сыллаахха ахсынньы 7 күнүгэр Федор Михайловиһы буруйа суоҕунан реабилитациялыыр.

Манна даҕатан эттэххэ, 1921 – 1922 сылларга Умсаҥҥа Алексей Елисеевич Кулаковскай –Өксөкүлээх Өлөксөй дьиэ кэргэнин кытта олорбута. Таппын Мэхээлэ уонна Өксөкүлээх Өлөксөй көмүлүөк оһоххо утарыта көрсө олорон тэҥҥэ алаадьылыыр , куһуох саахар бириистээх сымса, күүстээх дьоҥҥо сахалыы күрэхтэһии ыытар эбиттэр. Чугас эргин олоҥхоһуттар кэлэн олоҥхолоон кыралаан  Михаил олоҥхолуур буолар.

Чөркөөх — оҕо сааһын эйгэтэ

Хас биирдии көлүөнэҕэ —  оҕо саас сырдык өҥнөөх өйдөбүл. Ааспыт үйэ отутус сылларынааҕы оҕолоро — үөрэххэ, олоххо тардыһыылара күүстээҕэ эбитэ буолуо. Чугас дьоно бэлиэтээбиттэринэн, кыракый Миша оҕо сааһыттан романтик дууһалаах буолан, ийэтинэн тастыҥ убайа, сахалартан бастакы капитан, «Лена” борохуот легендарнай хапытаана Афанасий Данилович Богатырев курдук буолуон баҕарара. Эрдэлээн суруйдахха, 1937 сыллаахха Дьокуускайдааҕы өрүс училищетыгар суудунаны ыытар салааҕа үөрэххэ киирбит. Ол эрээри таҥас-сап чааһынан мөлтөх, ас-үөл үчүгэйдик иҥпэтэх оҕото сэллигинэн ыалдьан балыыһаҕа киирэр, онон уу аалын баһылыахтаах ыра санаата тохтообут.

1930-с сылларга төҥүннэххэ, үөрэнэр саастаах оҕолору оскуолаҕа булгуччу  ыларга  кытаанах ирдэбил тахсар. Онон ити сыл Чөркөөх оскуолатын бастакы кылааһыгар 90-ча оҕо үөрэнэ киирэр. Олор истэригэр Миша Федоров баар. 1937 сыллаахха оскуоланы 10 оҕо эрэ буолан бүтэрэллэр.

Үөрэнээччи Миша Федоров олоҕор 1937 сыллаахха оскуолаҕа Былатыан Ойуунускай кэлиитэ умнуллубат кэрэ өйдөбүл.  Бүтүн нэһилиэк, оскуола үрдүнэн көрсүһүү, долгуйуу улахан тэрээһинэ (событиета) буолбут. Үөрүүлээх көрсүһүүгэ улахан дьону сэргэ оскуола оҕолоро тэҥинэн сылдьыбыттар. Көрсүһүү Былатыан Ойуунускай революционнай, общественнай-государственнай уонна айар үлэтэ 20 сыллаах үбүлүөйдээх тэрээһинин чэрчитинэн ыытыллыбыт. Оскуола пионердарын ааттарыттан эҕэрдэ тылы  Шура (Сөөнө) Борисова (Слепцова) эппит уонна  оскуола үөрэнээччилэрэ оҥорбут сурунаалларын, уруһуйдарын туттарбыт. Бу оҕолор уруһуйдарын быыстарыгар Миша Федоров Ойуунускай мэтириэтин оҥорбута киирбит.

Күһүн Чөркөөх уулуссатыгар сөбүлүүр суруйааччытын А.И.Софронов-Алампаны түбэһэ көрөн, хаһан сүтүөр диэри кэнниттэн көрөн хаалбытын оҕо сааһын сырдык сурааһына буолан сүрэҕэр сөҥөрдүбүтэ. Оччотооҕу оҕолор мустан оонньуулларыгар, үҥкүүлүүллэригэр Алампа барахсан “Оҕо оҕо эрдэххэ” хоһоонун норуот ырыа гынан көтүппүтүн сөбүлээн ыллыыллара.  Кэлин республика прокурора буолан баран,  Михаил Михайлович суруйааччы Алампа үтүө аата төннөрүгэр, ырааһырарыгар Обком утарарын үрдүнэн сыратын, улахан болҕомтотун ууран суруйааччы үтүө аатын төннөрбүт улахан үтүөлээх. Оччотооҕу Чөркөөх уулуссатыгар үөрэнээччи уонна эрэйи тэлэн кэлбит классик  суруйааччы көрсүһүүлэрэ дьылҕа хаан бэйэтэ суоллаан тиксэһиннэрбит курдук ылыныахха сөп.

Михаил Федоров үөрэппит учууталларын олоҕун тухары олус күндүтүк саныыра. Кинини билиигэ сирдээбит Иван Васильевич Неустроевы, Тихон Семенович Таппыровы, Зинаида Ельфидифоровна Егасованы,Семен Илларионович Мончурины, Семен Федорович Герасимовы уонна да атыттары. Оскуола сэбиэдиссэйинэн оччолорго Пантелеймон Иннокентьевич Васильев үлэлээбит. Кэлин кини Саха АССР бастакы норуодунай артыыһын аатын ылбыт.

Улахан суол аартыгар…

Михаил Михайлович эдэр сааһа Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр түбэспитэ. 1938 сыллаахха уу аалыгар үөрэнэ сылдьан  доруобуйатынан сыыйыллан, эмтэнэн  баран дойдутугар кэлэн “Социализм суолугар” колхуоска суотчутунан үлэлээбитэ. 1940 сыллаахха Дьокуускай куоракка быраап оскуолатын бүтэрэн Амма оройуонугар борокуруор көмөлөһөөччүтүнэн анаммыта. Аммаҕа үлэлии сырыттаҕына уоттаах сэрии саҕаланар. Кини 1942 сыллаахха бэс ыйын 15 күнүгэр сэриигэ барар. Амма өрүс үрдүгэр сэриигэ барааччылар ааттарыттан уоттаах-төлөннөөх: “Биһиги Кыайыылаах төннүөхпүт”, —  диэн тыл этэр. Бу  эппит тылларын  Амма улууһун “Социализм тутуутугар” оройуоннааҕы хаһыакка 1942 сыл бэс ыйын 28 күнүгэр бэчээттэнэр.

Саллаат Михаил Федоровы Свердловскай куоракка баар   Ураллааҕы байыаннай-политическай училищеҕа үөрэттэрэ ыыталлар, маны лейтенант званиелаах бүтэрэр. Сэриини этинэн-хаанынан билэн, иккитэ улаханнык бааһыран Аҕа дойду сэриитин 1945 сыллаахха балаҕан ыйын 2 күнүгэр Уһук Илиҥҥэ айаннаан иһэр поезд эшелонугар  истэллэр. Кыайыылаах ыам ыйын сылаас күнүн Владивосток куоракка көрсөр. Наҕараадалара: “Кыһыл сулус” уонна “Аҕа дойду Улуу сэриитин” 1-кы степеннээх орденнара, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр “1941 – 1945 сс Кыайыы иһин” мэтээллээх төрөөбүт дойдутугар эргиллэр.

Эйэлээх олоххо Михаил Михайловиһы үлэ, үөрэх улахан  аартыга күүтэр.

1946 сыллаахха Таатта Дьүлэйиттэн төрүттээх, биэлсэр үөрэхтээх Дарья Ниловна Васильеваны Чөркөөххө көрсөн ыал буолан, үс оҕону төрөтөн олох сырдык аана аһыллар. Үтүмэн үлэ, ол быыһыгар үөрэнэн учуонай степенин көмүскээн юридическэй наука доктора буолбута.  Кини 11 монография,  6 докумуон уонна матырыйаал сборнигын, 22 үөрэтэр-методическай пособия автора. Михаил Михайлович научнай үлэлэрин төрүтүгэр олоҕуран төрүттээбит кыһатыгар «История правового положения инородцев Якутии и о государственности Республики Саха (Якутия)» диэн үөрэх дисциплината киирбитэ. Олоҕун тиһэх күнүгэр диэри Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университекка юридическай үөрэх аһылларын ситиһэн, бэйэтэ үлэлээн сүһүөҕэр туруорсубута. Билигин кини үөрэппит оҕолоро СӨ Правительствотын таһымыгар, бөдөҥ промышленнай уо.д.а. тэрилтэлэргэ ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Учуутал сырдык аата – үөрэнээччилэринэн салҕанар.

Түмүктээн эттэххэ, дойду үрдүнэн 1990-с сылларга уларыта тутуу,  тутул уларыйыытын кэмигэр профессор Михаил Михайлович быһаччы кыттыытынан Төрүт сокуоммут – Саха сирин Конституцията 1992 сыллаахха муус устар 4 күнүгэр Саха Республикатын Государственай мунньаҕар ылыллыбыта. Бу саҥа түһүмэх Саха сирин сайдыытыгар туһуламмыт Конституция суруллуутугар сүрүн үлэни СӨ Президенин сүбэһитэ Афанасий Илларионов уонна профессор Михаил Федоров үлэлээбиттэрэ.

Биир үйэ иһигэр Саха сирин Төрүт сокуонун оҥорбут  Таатта Чөркөөҕүттэн тыыллан хабыллан тахсыбыт Былатыан Ойуунускай уонна Михаил Федоров ааттара үйэлэргэ өлбөөдүйбэтин!

С. Халгаева, П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннас түмэлин исписэлииһэ.

Хаартыскалар В.М.Федоров дьиэтээҕи архыыбыттан туһанылыннылар.