Саха сирин быысыпкаламмыт хаартата — сөҕүмэр үлэ!

Былырыын Чувашия Өрөспүүбүлүкэтэ көҕүлээһининэн «Арассыыйа быысыпкаламмыт хаартата» («Вышитая карта России») диэн аахсыйа тэриллибитэ. Чуваштар дойдуга ыҥырыы таһааран, Арассыыйа 85 эрэгийиэнэ бэйэлэрин дойдуларын быысыпка үлэ нөҥүө арыйар соругу туруорбуттара.

Киирбит үлэлэри силбэһиннэрэ холбоон, быысыпканан таҥыллыбыт бэртээхэй илиинэн үлэ — Арассыыйа хаартата оҥоһуллубута.

Бүгүн «Саха сирэ» хаһыат «Сатабыл» балаһатыгар ыалдьыттыыр «Содружество» («Сомоҕолоһуу») айар түмсүү салайааччыта, СӨ норуотун маастара Людмила Жиркова.

САХА СИРЭ — ЭРЭГИЙИЭННЭР ОРТОЛОРУГАР

— Людмила Петровна, дойду үрдүнэн ыытыллыбыт аахсыйаны тэрийбит Чувашия Өрөспүүбүлүкэтэ, бастатан туран, туох ирдэбили туруорбутай?

— Тэрийээччилэр — Чувашия национальнай түмэлин үлэһиттэрэ кыттааччыларга барыбытыгар паньыараттан «шаблон» эрбээн ыыппыттара уонна ол кээмэйигэр сөпсөһөр «канва» диэн быысыпка таҥаһын бэлэмнээбиттэрэ. Хас биирдии эрэгийиэн ол кээмэйи чопчу тутуһуохтааҕа. Бары үлэбитин ыытан холбообуттарын кэннэ, уопсай хаарта устата 7 м, үрдүгэ 3 м буолбута. Быысыпканан оҥоһуллубут Арассыыйа хаартатын биһирэмэ 2022 сыл бэс ыйын 10 чыыһылатыгар Чебоксары куоракка буолбута. Онтон иккис төгүлүн маастардары ыҥыран, ол сыл Москва куоракка ахсынньы 12 күнүгэр Надежда Бабкина тыйаатырыгар буолбута. Онно ити аахсыйаҕа кыттыыны ылбыт 200 тэн тахса маастар тиийбитэ.

16 УЛУУС МААСТАРА КЫТТЫЫЛААХ

— Өрөспүүбүлүкэ маастардарын бу үлэҕэ хайдах түмпүттэрэй?

— Саха сиригэр аахсыйа балаһыанньатын «Симэх» кииҥҥэ ыыппыттар этэ. Онон Саха сирин быысыпканан хаартатын оҥорууну национальнай галерея салайааччыта Яна Игнатьева иилээн-саҕалаан тэрийбитэ. 16 улуус маастардара кыттыыны ылбыттара. Миигин бу түмсүү уус-уран салайааччытынан талбыттара. Биир ый иһигэр үлэни түмүктүүр улахан сорук турбута. Ити бастакы уустук түгэн этэ. Иккиһинэн, «канва» диэн таҥаска сахалыы оһуор тигиитэ олох табыллыбат эбит этэ. Онон ити икки моһолу быһаа-
рар инниттэн маастардары икки бөлөххө араарбыппыт: «канваны» Саха сирин былааҕын өҥүнэн олоччу быысыпкалааччыларга уонна сүрүн оһуору сукунаҕа тигээччилэргэ. Бастакы үлэни норуот маастара Азияна Харлампьева салалталаах түмсүү дьоно оҥорбуттара. Иккис үлэни мин салайан, төрдүө буолан оҥорбуппут. Ити курдук, хомуллан үлэлээн биир ый иһинэн 1,5 х 1,5 м кээмэйдээх Саха сирин быысыпканан хаартатын тигэн, Чувашияҕа ыыппыппыт.

«Симэх» киин Аржаков уулуссатыгар баар мастарыскыайыгар солбуһа сылдьан үлэлээбиппит. Хаарта сүрүн оһуордарын сукунаҕа дьиэбитигэр тикпиппит. Маны таһынан, 35х35 см кээмэйдээх «визитка» дэнэр паннону мин тикпитим.

Матырыйаалбытын (канваны) Чувашияттан ыыппыттара, онтон атынын барытын (сукунаны, өҥнөөх мулине сабы) үлэлээбит дьон бэйэбититтэн биэрбиппит.

САХА СИРИН ХААРТАТА — УРАТЫ ҮЛЭ

— Ити бастакы үлэҕитин кылгастык сырдаттыбыт. Аны быйыл өссө биир улахан үлэҕэ ылсыбыккытын кытта билсиэххэ.

— Быйылгы Саха сирин быысыпканан хаартатын маастардар саҥа састааптара оҥордо. Айар түмсүүбүтүн “Содружество” (сомоҕолоһуу, түсмүү) диэн ааттаатыбыт. Бу састаапка түөрпүт.

Ити ахсынньыга буолбут тэрээһин кэмигэр иккиэн биир толкуйга кэлбиппит — Саха сирин быысыпканан хаартатын өссө атыннык, анаан сирийэн, эбии киэркэтэн, толору кэпсээн оҥоруохха сөп эбит диэн. Бу үлэ кэмигэр кэллиэгэм Ульяна Мироновалыын быысыпканан тигиигэ сиикпит суола, туттар ньымаларбыт олус чугасыһарын, араас быһаарыылары, суолу-ииһи тобуларга толкуйбут сөпсөһөрүн бэлиэтии көрбүппүт. Санаабытын сэмээр иитиэхтии илдьэ сылдьан баран, тохсунньуттан саҕалаан олоххо киллэрэргэ соруммуппут. Онон саҥа сылга үктэнээт, икки маастар бэйэбит итинник улахан үлэни оҥорорго санаабытын холбообуппут. «Атын дьону кытыарабыт дуо?» диэҥҥэ туспа быһаарыылаахпыт — бу саҥа оҥорор үлэбит биир киһи илиитинэн оҥоһуллубутун курдук истииллээх буолуохтаах диэн этэ. «Чэ, иккиэн тигэн көрүөххэ» диэбиппит. Саҥа түмсүү тэринэргэ худуоһунньугунан Нюргуяна Игнатьеваны уонна бырайыакка көмө буоларга архитектор Сергей Мироновы ыҥырбыппыт. Саамай уустук боппуруос — бу улахан бырайыагы толорорго бириэмэни сөпкө аттарыы этэ. Ону айар түмсүүбүт дьоно бары биир киһи курдук өйдөһөн, өйөһөн, ситэрсэн көмөлөөн, үрдүк таһымнаах, хаачыстыбалаах үлэни оҥорон таһаардыбыт. Билигин быысыпканан Саха сирин хаартата бүппүтүн кэннэ көрдөххө, нууччалыы эттэххэ, «авантюрнай» быһаарыыбыт сөптөөҕө ырылыччы көһүннэ. Сэттэ ый устата дириҥ ис хоһоонноохтук чочуллан, таҥыллан таҕыста, саха дьонугар олус чугас. Бу үлэ дойдубут уратытын — социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын, сирин-баайын наардаан көрдөрбүппүт, олохтоох араас омуктары арыйбыппыт, төрүт омук дьарыгын, олохторун-дьарыктарын ойуулаабыппыт. Бу хаартабыт үлэбитин сахалыы тыынныыр диэн толкуйдуубут. Хас биирдии көрөөччү Саха сирин быысыпканан хаартата биир тутулунан оҥоһуллубутун хайаан да бэлиэтиир.

ХААРТА БЫЫСТАПКАҔА ТУРДА

Чувашия Өрөспүүбүлүкэтэ быйыл эмиэ Арассыыйа эрэгийиэннэрин быысыпканан хаарталарын бэстибээлин тэрийбитэ. Ол балаһыанньата кулун тутар саҕана кэлбитэ. Онно олоҕуран, «Симэх» киин быйылгы Туймаада ыһыаҕар быысыпканан Саха сирин хаарталарын күрэҕин тэрийэн ыыппыта. Онно холбоон 7–8 араас атын-атын бөлөхтөр оҥорбут хаарталарын көрүү буолбута. Бу тэрээһиҥҥэ биһиги айар түмсүүбүт, ситэ илик да буоллар, улахан аҥаара бүппүт хаартатынан кыттыбыта уонна бэстибээл кыайыылааҕынан «Содружество» айар түмсүүбүт ааттаммыта.

Хаартабытын атырдьах ыйын 1–2 күннэригэр ХИФУ Культуурунай киинигэр СӨ Уопсастыбаннай балаататын пуорумун кэмигэр туруорбуппут. Ол онно үлэбит бастакы сүрэхтэниитэ буолбута уонна көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыта.

Атырдьах ыйын 18–20 чыыһылаларыгар Чебоксары куоракка буолбут Бүтүн Арассыыйатааҕы быысыпканан эрэгийиэннэр хаарталарын бэстибээлигэр түмсүүбүтүттэн Ульяна Мироновалыын иккиэ буолан сырыттыбыт. Бэстибээлгэ 74 хаарта быыстапкаҕа турда, барыта холбоон 160 кыттыгастаах маастар кэлбит. Үс күн устата олус истиҥ, киһи сөҕөр-махтайар үлэлэрин көрдүбүт, үөрэттибит. Биһиги үлэбит — Саха сирин хаартата бары үлэлэртэн ойуччу туспа тутуллан бэлиэтэммитэ. Ис хоһооно дириҥинэн, сөҕүмэр элбэх үлэлээҕинэн улахан биһирэбили ылбыта.

…Илиинэн үлэ диэтэххэ, киһи тылынан сатаан тиэрдибэт ураты дьиктилээхэй уран үлэ — Саха сирин быысыпкаламмыт хаартата. Бу сөҕүмэр суолталаах үлэни көрө илик дьоҥҥо бэлэх быһыытынан балаҕан ыйын 25 күнүттэн алтынньы 8 күнүгэр диэри Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр анаан быыстапкаҕа туруоҕа. Онон хайаан да бу үтүөкэннээх үлэни илэ бэйэтин тиийэн көрүҥ уонна сэргээҥ, дьоҥҥо-сэргэҕэ кэпсээн оҥостуҥ!