Саха сирин чулуу учуонайын үйэтитэр кэм кэллэ

Олоҕун устатыгар үлэлии үөрэммит киһи кырдьан даҕаны баран сытынан кэбиспэт, ыччакка холобур буолар дьон олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын туһунан суруйан таһаарыыны, кини эбээһинэһин, норуотугар иэһин төлүүр тэҥэ саныыр. Оннук буолуохтаах даҕаны уонна ханан эмит, син биир ол суруйуута дьонугар-сэргэтигэр, ыччатыгар туһалаах буолуо дии саныыбын.

Талааннаах, дьоҕурдаах дьон элбэх өрүттээх үлэтин, дууһаларын ис туругун сырдатар уустук буолааччы. Ол даҕаны буоллар, орто дойдуттан барбыта төһө даҕаны ырааттар, өр сылларга чугастык алтыспыт, ытыктыыр, өйбөр-санаабар иҥэн хаалбыт киһи – Василий Николаевич Иванов туһунан үтүө өйдөбүлү ааҕааччыларга тириэрдэргэ сананным.

Биһиги билсиһиибит көһүппэтэх өттүттэн эмискэччи саҕаламмыта. 1960 сыллаахха, ол эбэтэр 65 сыл анараа өттүгэр мин Сунтаарга райкомол сэкирэтээринэн үлэлии сылдьан Улуу Москва куораты көрөргө санаммытым. Сайын этэ. Москваҕа аан бастаан көтөн тиийэн дьон сүбэтинэн “Москва” гостиницаҕа түстүм. Гостиницаҕа миэстэ ылаат, санаам тулуппакка таһырдьаны былдьастым. Кыһыл болуоссаты көрөргө сананан, Улахан тыйаатыр диэккинэн бардым.

Тыйаатыр иннинээҕи болуоссат ыскамыайкатыгар биир саха уола боччумнаахтык туттан олороругар түбэстим. Тиийэн кэпсэттим, онтум урут Москва куоракка үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, дойдутугар Дьокуускайга тиийэн үлэлии сылдьан командировкаҕа кэлбит Василий Иванов диэн эбит. Кэлбит сыалын-соругун ситиһэн, сарсын дойдутугар төннөөрү сылдьар эбит. Дьэ, кэпсэтэн, билсэн баран, Василий эттэ: “Эйиэхэ, Москваны билэ-көрө кэлбит киһиэхэ, көмөлөһүүм, Кыһыл болуоссаты көрдөрөн баран, ВДНХ диэн улахан музей курдук миэстэ баар – дойду сайдыытын көрдөрөр, онно барыахха”, — диэтэ. Мин үөрэ түстүм, махтанным уонна ол күн хойукка диэри Улуу Москва куораты аан бастаан көрдүм-иһиттим, улаханнык астынным. Дьэ, ол курдук, Василий Николаевич миэхэ үтүөнү-кэрэни, дьиҥнээх сайдыыны илэ көрөрбөр көмөлөһөн, Москва туһунан  көрдөрө-көрдөрө кэпсээн, мин дууһабар инникигэ тардыһыыны сахпыт үтүө дьонтон биирдэстэрэ буолар.  Төһө даҕаны сааспытынан эмдэй-сэмдэй буолларбыт, үрдүк үөрэххэ Москва институтугар үөрэммитэ, билиитэ-көрүүтэ киэҥэ, тылынан ылыннарыылаахтык быһаарар дьоҕура оччолорго миигин сөхтөрбүтэ.

Кэлин, мин төһө даҕаны  ыраах оройуоннарга  үлэлээтэрбин, билсиһиибит салҕаммыта. Сэдэхтик даҕаны буоллар, көрүстэхпитинэ араас боппуруостарга кэпсэтэр буоларбыт. Онно Василий Николаевич төрөөбүт норуотун остуоруйатын үөрэтэрин, 1930-с сылларга саха интеллигенциятын национализмҥа  олоҕо суох балыллыбыта ыарахан содулламмытын уонна саха норуотун төрүт култууратын иҥэн-тоҥон үөрэтэрин билбитим.  Кини билиҥҥи үйэҕэ саха интеллигенциятын бастыҥ бэрэстэбиитэлэ буолара чуолкайдык көстөрө диэн бэлиэтиэм этэ.

Василий Николаевич 1935 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр Ньурба оройуонун I Дьаархан нэһилиэгэр холкуостаах дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кини сэрии кэминээҕи аччык, ыар дьыллар кыһалҕаларын билбитэ. Кыра сааһыттан  холкуос араас үлэтигэр эриллэн-мускуллан улааппыта.

1952 сыллаахха Ньурба орто оскуолатын бүтэрээт, ол дьыл Москватааҕы историческай-архивнай судаарыстыбаннай институкка ситиһиилээхтик туттарсан үөрэнэ киирбитэ. 1957 сыллаахха  үөрэҕин бүтэрэн, дойдутугар төннүбүтэ. Эдэр исписэлииһи тутатына Саха АССР судаарыстыбаннай архыыбыгар отдел начаалынньыгынан үлэҕэ ылбыттара. Архыып үлэтигэр материальнай баазаны бөҕөргөтүүгэ, каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ күүскэ ылсыбыта. Архыып үлэтэ биллэрдик тупсан, РСФСР архыыбын үрдүкү тэрилтэтин хайҕабылын ылбыта.

1961 сыллаахха Саха госуниверситетын аспирантуратыгар үөрэнэ киирбитэ, ССРС норуоттарын устуоруйатын дириҥник үөрэппитэ. Кини наукаҕа салайааччытынан саха биллиилээх учуонайа, профессор Г.П. Башарин буолбута. Кини наукаҕа киэҥ суолу тэлэригэр көмөлөспүтэ. Онно кандидатскай диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Онтон 1993 с. докторскай диссертациятын көмүскээбитэ.

Университекка преподавателинэн үлэлээбитэ инники олоҕор, үлэтигэр туһалаах буолбута. Үлэҕэ уопуттаах, киэҥ билиилээх учуонайы  кэлин ССРС НА СО Саха сиринээҕи  филиалын дириэктэринэн анаан, кини онно уһун кэмҥэ  таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Научнай үлэлэрин хайысхата – Сибиир эрэгийиэннэрэ Арассыыйа судаарыстыбатыгар киириэхтэриттэн XXI үйэҕэ диэри киэҥ уонна дириҥ ис хоһоонноох устуоруйата этэ. Дириҥ хорутуулаахтык чинчийбитэ, үөрэппитэ уонна наукаҕа киллэрбитэ.

Кини бэйэтин 300-чэ ыстатыйатыгар ол чинчийиилэрин түмпүтэ уонна 13 кинигэҕэ наардаан таһаарбыта. Ону таһынан 100 научнай үлэҕэ редактор быһыытынан үлэлээн, Саха сирин уонна киэҥ Сибиир норуоттарын устуоруйаларын үөрэтиигэ улахан кылаатын киллэрбитэ.

Биллэрин курдук, Саҥа Саха сирин тутуу, дьон олоҕун тупсарыы иһин хамсааһын Михаил Ефимович Николаев  салалтатынан 1989 сылтан саҕаламмыта. М.Е. Николаевы тула Саха сирин дьиҥнээх патриоттара, интеллигенция бастыҥ араҥата түмсүбүтэ.

Ол күүрүүлээх уонна эппиэттээх кэмҥэ Василий Николаевич Иванов 12-с ыҥырыылаах Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. Киэҥ билиилээх, олоххо аныгылыы көрүүлээх дойдутун дьиҥнээх патриота В.Н. Иванов Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ, кэлин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев хараҕын далыгар тута киирбитэ. Василий Николаевич олоххо көрүүлэрин, элбэх туһалаах этиилэрин Михаил Ефимович ылынара, өйүүрэ.

Дьокутаат быһыытынан “Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларация” уонна “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията” бэлэмнэниилэригэр актыыбынайдык кыттыбыта. 1990 сылтан саҕалаан, М.Е. Николаев этиитинэн, В.Н. Иванов салайар научнай-чинчийэр института үлэтин хайысхатын Саҥа Саха сирин сайдыытыгар туһаайбыта. Ити кэмҥэ Василий Николаевич быһаччы салалтатынан саҥа судаарыстыбаны тэрийиигэ уонна саҥа сокуоннары ылыныыга саха учуонайдара наадалаах этиилэри оҥорбуттара: “Суверенитеты ылыы суола биир – Саха Өрөспүүбүлүкэтин сайыннарыы”, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциянан бэриллэр статуһа –Арассыыйа Федерациятын субъега буолар”, “Өрөспүүбүлүкэ федерация субъегын быһыытынан инники кэскилэ”.

Оттон Олоҥхо диэн норуот тылынан уус-уран айымньыта аан дойду таһымыгар тахсыытыгар уонна ЮНЕСКО олоҥхо бүтүн аан дойду, киһи аймах тылынан уһулуччулаах айымньытын быһыытынан билиниллэригэр маҥнайгынан уонна таһаарыылаахтык Михаил Ефимович Николаев ылсыбыта.

Норуот култууратын, үгэстэрин  сайыннарыы өрөспүүбүлүкэ салайар уорганнарын биир сүрүн соруга буоларын туһунан өссө 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр ылыллыбыт “Саха ССР Судаарыстыбаннай суверенитетын  Декларациятын” киирии чааһын бүтэһик абзааһыгар уонна 3 ыстатыйатыгар ыйыллыбыта. М.Е Николаев норуот  үгэс буолбут ыһыаҕын уонна уус-уран тылынан айымньытын олоҥхону күүскэ сайыннарыыга уонна саха култууратын аан дойдуга таһаарыыга күүскэ ылсыбыта. Мин ол кэмҥэ Совмин бэрэссэдээтэлинэн, онтон Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэммэр киниэхэ көмөлөспүтүм, өйөөбүтүм. Онон олоҥхо ЮНЕСКО, бүтүн аан дойду, киһи аймах тылынан уһулуччулаах айымньытын быһыытынан билиниллэригэр Михаил Ефимович оруолун намтатан, өҥөтүн бэйэлэригэр суруна сатааччылар эмиэ баалларын билэбин. Наука да этэринэн, хас биирдии дьоһуннаах ситиһии устуоруйата кырдьыгынан көрдөрүллэрэ наада. Ити олоҥхону суолтатын үрдэтии, ЮНЕСКО шедеврэ буоларын ситиһии сыралаах үлэтигэр саамай чугас сылдьыбыт, көдьүүстээхтик көмөлөспүт, элбэх научнай чинчийиини ыытан киэҥ ис хоһоонноох суругунан үлэлэри бэлэмнэспит киһинэн биллиилээх учуонайбыт В.Н. Иванов буолар. Оттон тэрээһинигэр кыттыбыт, онон бэйэлэрин кылааттарын киллэрбит дьон элбэхтэр.

Чуолкайдаан эттэххэ, М.Е. Николаев туруорсуутунан 1991-1994 сылларга “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо биэс омук тылынан тылбаастаммыта. 1992 сылга сааскы ыһыахтар ЮНЕСКО көрүүтүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ тэриллибиттэрэ, 1993 сыллаахха устуоруйаҕа аан бастаан, П.А. Ойуунускай 100 сылыгар анаан Париж куоракка ЮНЕСКО  дьиэтин киэҥ саалатыгар “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо туруоруллубута. Оттон 2005 сыл сэтинньи ыйыгар олоҥхону ЮНЕСКО аан дойду култууратын шедевринэн уонна киһи-аймах уһулуччулаах нэһилиэстибэтинэн билиммитэ.

Олоҥхо диэн саха омуга түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит, биһиги өбүгэлэрбит кэнэҕэски ыччаттарыгар айан хаалларбыт кэс тыллара, саха норуотун уус-уран тылын сомоҕото буолар.

Олоҥхо оруолун үрдэтиигэ ылсан таһаарыылаахтык үлэлээбит, сыраларын биэрбит саха норуотун чулуу дьоно А.Е. Кулаковскай, П.А. Ойуунускай буолалларын биһиги  бары билэбит.  Кинилэр олоҥхо сайдарыгар кылааттарын киллэрбиттэрэ. Олоҥхо ЮНЕСКО киһи-аймах уус-уран тылынан айымньытын уонна материальнайа суох култуурунай нэһилиэстибэтин шедеврдэрин испииһэгэр киирбитин кэннэ, кини суолтата өссө улаатар. Ону наука өттүнэн чинчийии уонна салгыы сайыннарыы үлэтин ыытар сыалтан 2010 сыл сэтинньи ыйыгар ректор Е.И. Михайлова дьаһалынан М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет иһинэн Олоҥхо института тэриллибитэ. Дириэктэринэн Василий Николаевич Иванов анаммыта уонна хаалбыт олоҕун устатыгар айымньылаахтык үлэлээбитэ.  Кини салалтатынан Олоҥхо института норуот тылынан айымньыларын, бастатан туран олоҥхону, чинчийиитэ норуот, ордук ыччаттар, олоҥхону үөрэтэллэригэр болҕомтону уурбута. Ордук суолталааҕынан “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону толору  тиэксинэн сахалыы тылынан аан бастаан бэчэттэммитэ буолар.

Василий Николаевич научнай үлэтин чэрчитинэн саха интеллигенцията 1930-с сылларга национализмҥа буруйданыыта олоҕо суоҕун, сыыһатын  чуолкайдык дакаастаабыта уонна компартия киин кэмитиэтин 1928 сыл атырдьах ыйын 9 күнүгэр тахсыбыт уурааҕын көтүттэрэргэ уонна 1994 сыл муус устар 26 күнүгэр ылыллыбыт Арассыыйа Федерациятын Бэрэсидьиэнин “1920-1930 сылларга саха норуотун чулуу дьонун  национализмҥа буруйдааһыны көтүрэр туһунан” ыйааҕа ылынылларыгар активнайдык үлэлэспитэ.

Кини өрөспүүбүлүкэ иһигэр ыытыллар уопсастыбаннай үлэҕэ  мэлдьи активнайдык кыттара. Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакыннан Уопсастыбаннай балаата бэрэссэдээтэлинэн талыллан 2011-2014 сылларга ити дьоһуннаах, наадалаах тэрилтэ үлэтин иилээбитэ-саҕалаабыта.

Василий Николаевич наука үлэһиттэрин түмэр, наука сайдыытын сүрүннүүр наадалааҕын эрдэттэн өйдөөн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукаларын академиятын тэрийэр туһунан санаатын Бэрэсидьиэн М.Е Николаевка эппитэ. Ол этиини Михаил Ефимович астына истэн, өрөспүүбүлүкэ наукаҕа академиятын тэрийэр туһунан ыйааҕы 1993 сыл ахсынньы 20 күнүгэр ылыммыта. Санаа атастаһыытыгар элбэх учуонай академия бэрэсидьиэнэ  В.Н. Иванову талар табыгастааҕын, кини ол кэмҥэ элбэх научнай үлэлэрдээх, биллиилээх наука доктора, профессор буоларын эппиттэрэ. Ону Василий Николаевич бэйэтэ чинчийэ сылдьар научнай үлэлэрин тохтотумаары, кэнэҕэскитин улахан научнай эйгэҕэ үлэлиир баҕалааҕын этэн, аккаастаммыта. Ол оруннаах этэ уонна кини киһи быһыытынан үрдүкү былааска тардыспатын, дьыалаҕа дуоспуруннаах сыһыанын, көнө, сэмэй майгытын көрдөрбүтэ. Саҥа тэриллибит Академия чилиэнинэн сылдьан историческай наука сайдыытыгар олус улахан кылаатын киллэрбитэ.

Билиҥҥэ диэри саха чулуу учуонайа, наука араас хайысхата сайдыытыгар үтүмэн үгүс өҥөлөөх Иванов Василий Николаевич Саха сирин култуурата, сиэрэ-туома, өйө-санаата сайдыытыгар киллэрбит кылаата ситэ сыаналана илик.  Оннооҕор  бу сыл ыам ыйын 1 күнүгэр – төрөөбүтэ 90 сылыгар кини туһунан учуонайдартан, өрөспүүбүлүкэ туһааннаах салайааччыларыттан биир даҕаны үтүө тыл этиллибэтэ, ахтыллыбата.

Дойду устуоруйатыгар судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл, учуонай, айылҕаттан айдарыылаах мындыр киһи киллэрбит кылаатын сыаналааһын үүннээх-тэһииннээх буолуохтаах. Сорохтор бэйэлэрэ, сырдатааччылара даҕаны аллаах ат курдук түһүнэн кэбиһээччилэр. Оҥоһуллубут дьыалаҕа атын дьон өҥөтүн умнан, умуннаран кэбиһээччилэр. Атын көлүөнэ түбүктээх, түмүктээх, ырааҕы көрүүлээх үлэлэрин киэр анньан баран “биһиги оҥордубут” диэччилэр эмиэ бааллар. Ити историктар былыр-былыргыттан сэмэлиир түгэннэрэ эрээри, билиҥҥэ диэри устуоурйны токурутуу түбэлтэлэрэ тахса тураллар.

Бу олоҥхону таарыйар кэпсэтии. Онон түҥ былыргы түбэлтэни холобур аҕалар сиэрдээх курдук. Арай, былыргы дьыл былдьаһыктаах мындаатыгар Рим империятыгар Юлий Цезарь диэн полководец баһылыыр бириэмэтигэр элбэх сэриилэргэ кыайталаан, норуотугар аатырбыт-сураҕырбыт. Ону бэрт былдьаһан Рим сорох сенатордара киксэн баран Цезары олохтон туораталлар уонна Рим киин болуоссатыгар мустан, ол Цезары сөбүлээбэтэх сенатордар куоластарын муҥунан үөгүлэспиттэр: “Цезарь аны суох, мантан ыла Рим устуоруйатын биһиги суруйуохпут”, — диэн. Хата, Цезарь муударай полководец буолан анал суруксуттаах эбит. Ол суруксута  Цезарь туох баар килбиэннээх кыайыыларын, ситиһиилэрин сурукка тиһэн испит. Онон өрө турбут сенатордар баҕа санаалара туолбатах. Рим империятын устуоруйата кырдьыгынан суруллан үйэлэргэ бэлиэтэнэн хаалбыт. Дьэ, ити былыргы номох даҕаны буоллар,  киһи билигин даҕаны сэргиир түбэлтэтэ.  Ис хоһооно – устуоруйа кырдьыгынан суруллуохтаах.

Василий Николаевич научнай үлэтин кээмэйэ сөҕүмэр, ону тустаах биобиблиографическай ыйынньык арылхайдык көрдөрөр. Иванов В.Н. Саха сирин аныгы үйэҕэ баар-суох бөдөҥ учуонайдарыттан биирдэстэрэ.  Кини аатын үйэтитии төрөөбүт дойдутугар, норуотугар оҥорбут өҥөтүгэр эппиэттир гына ыытыллара наада. Саха Өрөспүүбүлүкэтин наукаларын академиятын тэрийии туһунан маҥнайгынан этии киллэрбит, аан бастакыттан Академия дьиҥнээх чилиэнэ, өрөспүүбүлүкэ чулуу учуонайдарыттан биирдэстэрэ буоларынан Иванов Василий Николаевичка пааматынньыга Академия дьиэтин иннинээҕи искибиэргэ туруоруллара саамай тоҕоостоох.

Урут этэн турабын, учуонай Филиппов В.В. пааматынньыга ити миэстэҕэ уопсастыбаннаһы кытта санаа үллэстибэккэ, аҕыйах киһи баҕатынан туруоруллубута. Биһиги, М.Е. Николаев саҥа өрөспүүбүлүкэни тутар боппуруостарыгар ыкса үлэлэспит, сайдыы, инники кэскил тыын боппуруостара хайдах ылыныллыбыттарын, ханнык харгыстар, өрөспүүбүлүкэ, норуот интэриэстэриттэн таһы быһа туора турар күүстэр  баалларын илэ харахпытынан көрбүт тыыннах туоһулар  ардыгар улаханнык сонньуйабыт.

Климент Иванов,

СӨ бочуоттаах олохтооҕо,

госсулууспа бэтэрээнэ

2025 с. от ыйын 20 к.