Саха сирин тускута үрдүү турдун!

Балаҕан ыйын 27 күнэ — Саха сирин устуоруйатыгар улахан суолталаах умнуллубат күн. Бу күн Арассыыйа Федерациятын биир саамай бөдөҥ субъега бэйэтин Судаарыстыбаннаһын күнүн бэлиэтиир.

1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха сирин судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыныллыбыта. Бу историческай докумуон биһиги федеративнай судаарыстыбалыын биир сомоҕо, Улуу Арассыыйа быстыспат сорҕото буолан, сайдар оҥкулу түстээбитэ.

Устуоруйа кэрэһитэ

Саха автономиятын саха норуотун чулуу уолаттара Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Степан Аржаков, Исидор Барахов, Степан Васильев кимиилээхтик туруорсубуттара. Саха сирэ автономияны ылыныыта төрүт норуоттар олохторугар улахан уларыйыыны аҕалбыта: олох-дьаһах уонна экэниэмикэ эйгэтэ балысханнык сайдыбыта, нэһилиэнньэ олоҕун уйгута үрдээбитэ, култуура уонна духуобунас сайдан барбыта. Сэбиэскэй автономия Саха сирин олоҕун укулаатын тосту уларыппыта.

Ол эрээри, ССРС ыһылларын саҕана үөскээбит судаарыстыбаннай былаас киинэ, сибээс, тырааныспар, үрдүк уонна орто анал үөрэхтээһин уо. д. а. курдук сүрүн салаалары быһаччы бэйэтэ салайара. Автономнай өрөспүүбүлүкэ туспа салайыан «үөһэттэн» хааччахтаан олороллоро, барытын киин быһаарар этэ. Саха сирэ ол кэмҥэ тугу да бас билбэт, быһаарар кыаҕа суоҕа. Олохтоох суолталаах тэрилтэлэрбит даҕаны РСФСР биэдэмистибэлэригэр киирэллэрэ, онон үөһэттэн салайыллаллара. Арай тыа хаһаайыстыбатын, нэһилиэнньэҕэ өҥөнү оҥоруу эрэ салалтатын уонна салайааччытын Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтэ дьаһайара. Бу автономнай өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин сайдар кыахтарын улаханнык хааччахтыыра.

1980‑с сыллар ортолоругар ССРС-ка кириисис тыына биллибитэ, ол социальнай-экэнэмиичэскэй үүнүү тэтимин намтатыыны, уопсай оҥорон таһаарыы көдьүүһүн кыччатыыны, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын сарбыйыыны кытта сибээстээх этэ. Инньэ гынан 1985–1991 сылларга «перестройкаҕа» — идеология, экэниэмикэ уонна бэлиитикэ уларыйыытыгар тиэрдибитэ. Реформалааһын кыаллыбатаҕа, сыал ситиһиллибэтэҕэ, киин былаас

хонтуруоллуур күүһүн сүтэрэн, сойуус, ону тэҥэ автономнай өрөспүүбүлүкэ боломуочуйаларын дьоһуннаахтык кэҥэтэр соруктаах ССРС саҥа федеративнай судаарыстыбаннай тутулун тэрийии кыаллыбатаҕа. Ол барыта 1991 сыллаахха ССРС эстиитигэр тиэрдибитэ.

Саҥа Саха сирэ төрүттэниитэ

Сэбиэскэй сойууска ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаламмыта. 1990 сыллаахха бэс ыйын 12 күнүгэр РСФСР бар дьонун дьокутааттарын I сийиэһигэр куолас баһыйар өттүн ылан, РСФСР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыныллыбыта. Ол Декларацияҕа РСФСР автономнай өрөспүүбүлүкэлэрин, автономнай уобаластарын, автономнай кыраайдарын уонна уобаластарын бырааптарын биллэрдик кэҥэтии бигэргэтиллибитэ.

XX үйэ бүтүүтэ, уларыйыы-тэлэрийии кэмигэр Саха сирэ бэйэтин кэскилин түстүүр дьоһуннаах быһаарыыны ылыммыта. Арассыыйа кэнниттэн биир ый курдук кэм ааспытын кэннэ, 1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ Саха ССР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларацияны ылыммыта. Онтон ыла Саха сирин судаарыстыбаннаһын сайдыытын саҥа кэрдиис кэмэ саҕаламмыта. Бу күнтэн ыла, балаҕан ыйын 27 күнэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнүнэн ааҕыллар. Ол курдук, Саха сирэ бэйэтин сиригэр-уотугар толору бырааптаах бас билээччи буоларга, айылҕатын баайын бэйэтэ дьаһайарга, тутулуга суох иһинээҕи социальнай-экэнэмиичэскэй бэлиитикэни олохтуурга, норуоттарын төрүт үгэстэрин, култууратын чөлүгэр түһэрэргэ сорук туруоруммута. Бу — дьиҥнээх сөргүтүү, норуот тыынын өрө көтөҕүү этэ.

1991 сыл ахсынньытыгар буолбут өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнин талар бастакы быыбарга Михаил Николаев итэҕэтиилээхтик кыайбыта. Оттон Саха ССР Саха Өрөспүүбүлүкэтэ диэн уларыйан ааттаммыта. 1992 сыл кулун тутар 31 күнүгэр Федеративнай дуогабарга илии баттыыр күҥҥэ Саха сирэ РФ субъектарыттан соҕотоҕун экэнэмиичэскэй боппуруостарга бэйэтэ туспа Сөбүлэһиигэ илии баттаабыта. Бу өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн оҥорууга уонна экэниэмикэтин сайыннарыыга сүрүн төрүт буолбута. 1992 сыл алтынньытыгар СӨ Сокуонунан өрөспүүбүлүкэбит былааҕа, ахсынньыга дьаралыга бигэргэммитэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин кэлэр кыайыыларыгар уонна ситиһиилэригэр Саха сирин араас кэмнэргэ салайбыт Михаил Ефимович Николаев, Вячеслав Анатольевич Штыров, Егор Афанасьевич Борисов сүҥкэн оруоллаахтар. Билигин өрөспүүбүлүкэ сайдыыта Айсен Сергеевич Николаев салалтатынан салҕанар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнэ — бу аҥаардас үөрүүлээх бырааһынньык эрэ буолбатах, төрөөбүт дойдубут кэлэр кэскилин түстүүр, үүнүүтүн-сайдыытын дириҥник анаарар, сомоҕолоһор күммүт. Бу күн хас биирдии саха киһитигэр омукпут дьылҕатын, култууратын, төрүт үгэстэрин харыстыырын уонна кэскилгэ дьулуһуубут суолтатын күүһүрдэн биэриэхтээх.

Климент Иванов, госсулууспа бэтэрээнэ:

— Балаҕан ыйын 27 күнэ национальнай бырааһынньык быһыытынан үөрүүлээхтик бэлиэтэнэр. Саҥа Саха сирин тутуу саҕаланыаҕыттан 35 сыл ааста. Ити кэм устата үүнүү-сайдыы тэтимэ иннин диэки баран иһэр. Саҥа Саха сирин хайысхаларын чуолкайдык салҕаан, өрөспүүбүлүкэ аныгылыы сайдар суола кытаанахтык тутуһуллан иһэриттэн биһиги астынабыт. Төһө даҕаны аан дойду балаһыанньата ыараан, арҕаа дойдулар судаарыстыбалара араас сааҥсыйалары туттубуттарын үрдүнэн, Ил Дархаммыт Айсен Николаев ыарахан усулуобуйаҕа өрөспүүбүлүкэтин эрэллээхтик салайар. Биһиги бу бириэмэҕэ түмсүүбүтүн күүһүрдэн, бу эппиэттээх кэмҥэ урукку ситиһиилэрбитин кэҕиннэрбэккэ, инники диэки сайдыахтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун Судаарыстыбаннас күнүнэн эҕэрдэлиибин! “Саха сирэ, иннибит диэки!” диэн Ил Дархан ыҥырыытынан түмүктүүбүн.

Макар Яковлев, РФ үтүөлээх юриһа, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, Үрдүкү Ытык Сүбэ солбуйар бэрэссэдээтэлэ:

— Нэһилиэнньэ сылга хайдах иккитэ өрөспүүбүлүкэ күнүн ылабытый диэн элбэхтик мунаахсыйар. 1990 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ саҥалыы сайдыынан сибээстээн инники суолу сырдатыыга анаан Декларация ылыммыта. Саха сирин баайа-дуола, сирэ-уота, сирин баайа, уута, кыыла-сүөлэ, о. д. а. өрөспүүбүлүкэ бас билииитэ буолар диэн Декларацияҕа киирбитэ. Эрдэ хаһан даҕаны ситиһиллибэтэх сүдү суолталаах докумуон оҥоһуллубута. Ол Декларация Төрүт Сокуону ылыныыга олугунан буолбута. Норуот бу уларытыылары астынан туран ылыммыта уонна санаата көтөҕүллүбүтэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев хорсун, дириҥник толкуйдаммыт уонна чопчу сыаллаах бэлиитикэтин түмүгэр экэниэмикэ сайдан барбыта. Ол иһин балаҕан ыйын 27 күнүн Судаарыстыбаннас күнүнэн ааҕабыт. Оттон муус устар 27 күнэ –Өрөспүүбүлүкэ төрүттэммит күнэ.

Петр Шамаев, СӨ ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияҕа миниистирэ:

— Балаҕан ыйын 27 күнүгэр — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнэ бэлиэтэнэр. Биһиги бу күн 1990 сыллаахха суверенитеппытын ылыммыппыт. Министиэристибэ ыччат дьону, кэнэҕэски көлүөнэни кытта үлэлиир буолан, бу күн биһиэхэ ордук суолталаах. Оҕо аймах, эдэр дьон устуоруйатын итиэннэ бэйэтин норуотун инникитэ түстэнэригэр туох үлэ ыытыллыбытын, кимнээх үлэлээбиттэрин-хамсаабыттарын, дойду бөдөҥ субъега хайдах сайдан иһэрин билиэхтээх. Бу күн биһиги «Ыраас эйгэ» диэн экологическэй аахсыйа тэрийэн ыытыахпыт. Улуус эдэр ыччатын түмсүүлэрэ тахсан өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннай диэйэтэллэрин пааматынньыктарын ыраастыахтара, бөҕү-сыыһы хомуйуохтара. Бу бэлиэ күнүнэн Саха сирин олохтоохторун, ыччатын бырааһынньыгынан эҕэрдэлиибин! Дойдубут тупсарын-сайдарын туһугар бары бииргэ, дьаныардаахтык үлэлиэххэ-хамсыахха!