Саха сириттэн күрээбит дьахтар – Мария Эссен

Ыраахтааҕы былааһын саҕана Саха сиригэр сыылкаҕа ыытыы  биир саамай дьулаан накаастабыл этэ. “Күлүүһэ суох хаайыыга” утаарыллыбыт киһи уураахтаммыт болдьоҕо бүтүөр диэри ууга тааһы бырахпыттыы симэлийэрэ. Ол эрэн, ама, күрээбит киһи диэн суоҕа буолуо дуо? Хайдах суох буолуохтарай, күрүүр туһунан хас биирдии күһэйии быһыытынан кэлбит киһи толкуйдуура. Ол эрэн, “улахан сиргэ” тыыннаах тиийбиттэрэ ахсааннаах. Бүгүн биир ситиһиилээхтик күрээбит дьахтар туһунан билиһиннэриэм.

Мөлтөх күлүүс

XVII-XVIII үйэлэргэ Саха сириттэн күрүүргэ санаммыт киһи былаана туолара бэрт саарбах этэ. Ыраахтааҕы ыйаа­ҕынан соломмут суолунан айанныыр хас биирдии киһи аата-суола биллэрэ. Бу суолунан саспакка да аттаммыт киһи балтараа сыллаах айаны тулу­йара саарбаҕа. Хас даҕаны ­ыраахтааҕы дьүүлүгэр ыҥырыллыбыт бойобуодалар Москваҕа тиийбэккэ, суол­га ыалдьан өлбүттэрэ биллэр. Онон тайҕанан көҥүл диэки күрээбиттэр туһунан этэ да барыллыбат. Саха сирин туоруу иликтэринэ, кыһыҥҥа баттатан суор аһылыга буолбуттара саарбаҕа суох.

Ол эрэн, XIX үйэ ортотуттан атын балаһыанньа үөскээбитэ. Бастатан туран, сырыы үксээбитэ. Саха сириттэн Иркутскай кыраай диэки күннэтэ дьаамсыктар, эргиэмсиктэр, көмүс бириискэ үлэһиттэрэ уо.д.а. быыстала суох сыбыытыыллара. Онон дьон быыһыгар сүтэн сыылкаттан төлө көтөр кыах улааппыта. Сорох күрээччилэр судургутук Өлүөнэ өрүһүнэн устар борохуокка билиэт атыылаһан куота сатаабыттарын туһунан араас суруйууларга бэлиэтэммит. Иккиһинэн, суолунан айан лаппа кылгаабыта. Арассыыйа арҕаа өттүгэр тии­йэр туһугар Урал хайаларын ат көлөнөн туоруу сатаабакка, Иркутскайга диэри тиийиэххэ наада этэ. Иркутскайга диэри тардыллыбыт тимир суолга тиийбит күрүөйэххэ киэҥ аартык арыллара.

Мария Эссен 1902 сыллаахха Өлүөхүмэҕэ сыылкаҕа кэлэн баран ол кыһын (!) ситиһиилээхтик күрээбитинэн биллэр. Өлүөхүмэ куоракка сыылкаламмыт дьон кинини өйдөтө сатаабыттар: “Саха сириттэн ситиһиилээхтик күрээбит дьон суохтарын кэриэтэ! Оттон эйиэхэ, дьахтар киһиэхэ, сүүс төгүл уустук буолуо – күрүөйэх хаатыргалаахтар өлөрүөхтэрэ эбэтэр тымныыны тулуйбакка, тыыныҥ быстыа!”

Кытаанах санаалаах дьахтар

Мария Моисеевна Эссен туһунан бүгүн өйдүүр киһи бэрт аҕыйах буолуохтаах. Оттон сэбиэскэй былаас кэмигэр бу дьахтар туһунан Саха сиригэр бэрт элбэхтик суру­йаллара. Буолумуна, кини Владимир Ильич Ленины кытта өрөбөлүүссүйэ иннинэ үлэлээбит чугас соратнига, “Искра” хаһыаты оҥорууга улахан кылаатын киллэрбит төлөннөөх революционерка этэ. Саха сиригэр маннык таһым­наах өрөбөлүүссүйэ оҥоруутугар өҥөлөөх сыылынайдар тарбахха баттаналлар.

Мария Эссен 1902 сыллаахха Өлүөхүмэҕэ сыылкаҕа кэлэн баран, ол кыһын (!) ситиһии­лээхтик күрээбитинэн биллэр. Өлүөхүмэ куоракка сыылкаламмыт дьон кинини өйдөтө сатаабыттар: “Саха сириттэн ситиһиилээхтик күрээбит дьон суохтарын кэриэтэ! Оттон эйиэ­хэ, дьахтар киһиэхэ, сүүс төгүл уустук буолуо. Күрүөйэх хаатыргалаахтар өлөрүөхтэрэ эбэтэр тымныыны тулуйбакка тыыныҥ быстыа!”

Ол эрэн, Мария Моисеевна ыарахаттартан чаҕыйбат, өйө-санаата аҥаардас өрөбөлүүссүйэни чугаһатыы эрэ туһугар үлэлиир, туспа оҥоһуулаах киһи этэ. Күрүүр туһунан бириигэбэри истибит күнүттэн саныы сылдьыбыт.

Сымыйа көҥүл

Ити кэмҥэ Өлүөхүмэҕэ элбэх судаарыскай сыылынайдар баар буоланнар, Эссен бэрт сэргэх уопсастыбаҕа түбэс­питэ. Улахан көрүү, кэтэбил суох сиригэр, элбэх биир санаа­лаахтарын ортотугар, бас­таан, бу сири көҥүл олох дойдутун курдук ылынар. Ол эрэн, бу “өй баайыы көҥүлэ” буолар диэн быһаарбыта. Сыылынайдар бэрт көхтөөхтүк олороллоро кэпсэнэр. Хоһоон суруйаллар, философиянан үлүһүйэллэр, бэйэ-бэйэлэригэр ыалдьыттаһаллар. Олохтоох дьаһалта кинилэри улаханнык баттаа­бат. “Баҕардахпытына, манна ыраахтааҕы былааһын самнаран, куораты ылыахпытын сөп” диэн дьээбэлэнэн саҥарарбыт”, – диэн суруйар Эссен. Саха сириттэн күрүүр кыаллыбат диэн өйдөбүл күүскэ олоҕуран, күн аайы сыылынайдары учуот­туохтаах дьаһалта бу үлэни ыыппат.

Ити балаһыанньаны учуоттаан күрүүр былаан оҥоһуллар.

Куотууга бэлэмнэнии

Сыылынайдар, Эссен күрээтэҕинэ, төһө кыалларынан, өр кэмҥэ кини куоракка баарын курдук оҥорорго куомуннаһаллар. Холобур, кини олорор дьиэтин дьахтар бу тахсан барбытын курдук туталлар, таҥаһын ыһаллар, нэдиэлэҕэ биирдэ кэлэр таҥас суу­йааччы дьахтарга туһаныллыбыт уту­йар таҥаһы Эссен аатыттан туттараллар. Сорох киэһэлэргэ дьиэтигэр биэчэр тэрийэллэр, ардыгар уулуссанан хаамсарга Мария Моисеевна таҥаһын кэтэн, исправник дьиэтин таһынан ааһаллар, аатынан ааттыыллар. Ити албастара толору туолар, Эссен куоппутун өр кэм устата дьаһалта билбэт.

Ол эрэн, Мария Моисеев­наны күрэтии табыллыбыт сүрүн сылтаҕынан Иркутскайтан күрээн кэлбит Николай Кудрин буолар. Бу дьикти быһыы – күрүө­йэх соҕуруу дьулуһуох оннугар Саха сиригэр тиийэр? Дьикти быһыыланыы. Эссен ахтыытыгар Кудрин кинини кытта биир дьыалаҕа түбэспитин кэпсиир. Иккиэн Саха сиригэр сыылкаламмыттарын, Николай ийэтэ хадатаайыстыбалаан, оҕото Иркутскайга хааларын ситиспит.  “Ыраахтааҕы чэпчэтиитин кыыһыра истибитэ, Саха сиригэр кэлэн күрүүргэ көмөлөһүөх буолан тылын биэрбитэ”, – диэн суру­йар Мария Моисеевна. Ол эрэн, дьыала ыраахтааҕыга абарыыга эрэ буолбатах быһыылаах – ол кэмҥэ олорбут туоһулар Эссен олус кэрэ, эр дьону умсугутар дьахтар этэ диэн суруйаллар. Оннооҕор Надежда Крупская Швейцарияҕа олорон, Ленины бу дьахтарга күнүүлээн иир­сээн таһаара сылдьыбыта диэн үһүйээн эмиэ баар.

Өссө биир дьоллоох түгэн – Өлүөхүмэҕэ дьонтон сиэртибэ хомуйа манаах кыыс кэлбитэ. Таҥараҕа итэҕэлэ олус улахана суоҕа биллибит, сотору кэминэн биир сыылынайы кытта таптаһан, олох даҕаны манаах олоҕун кытта быраһаай­даспыта. Кини пааспарын Мария Моисеевнаҕа биэрбитэ, ити курдук, сокуоннай докумуоннаммыта.

5000 бэлимиэн өйүөлээх

Дьэ, Николай Кудрин кэлээтин кытта, күрээһин саҕаламмыта. Эр киһи бириискэҕэ байбыт көмүсчүт аатырбыта, дьахтар Саха сиринэн айан кэмигэр сыарҕаҕа анаан оҥоһуллубут кистэлэҥ дьааһыкка саспыта. Ол кэминээҕи айанньыт сыарҕатыгар ыйдааҕы өйүөтэ, араас үллүнэр таҥас өрөһөлүү тиэйиллэр буолан, биир киһини саһыарар бэрт дөбөҥ эбит. Ыһык астарын сүрүнэ бэли­миэн буолбут – куулга 5 тыһыынча кэриҥэ бэлимиэни тиэнэн, 1902 сыл олунньутугар айаҥҥа туруммуттар. Нохтуйскайга диэри (250 биэ­­рэстэлээх сир) Эссен сыарҕаҕа саһан айан­наабыт. Ат уларытар дьаамнарга бастаан Кудрин соҕотох киирэн күрүө­йэх туһунан тэлэгирээмэ кэлбитин суоҕун чуҥнуур эбит, ол эрэ кэнниттэн дьахтар дьиэ­ҕэ киирэн иттэр эбит. Ити курдук икки нэдиэлэ кэриэтэ айаннаабыттар. “Үлтү сахсыллан, этим-­сииним олоччу кырбаммыт курдук ыалдьара, ол эрэн, ордук куттанарым, дьаамҥа тэлэгирээмэ ситэн кэлиэ диэн санаа этэ. Тутулуннахпына, сыылкабар өссө болдьох эбиллэрэ саныырга олус ыарахан этэ”.

Нохтуйскайга этэҥҥэ тии­йэн, аны манаах таҥаһын таҥнан аһаҕастык айаннаабыттар, 12 хонугунан Иркутскайы булбуттар. Мария Моисеевна бэриниилээх доҕоро Кудрин тиийбит күннэригэр Дьокуускайтан аатырбыт шлиссельбуржец Янович күрээһинэ тэриллэрин истээт, сарсыҥҥы күнүгэр Дьокуускай диэки аттаммыт.

Эссен Иркутскайтан тимир суолга олорон көҥүл диэки айанныы турбут. Ити кэмҥэ өрөбөлүүссүйэ дьоно бэрт күүстээх кистэлэҥ ситимнээхтэрэ көстөр. Ханна да тутуллубакка, кыраныысса таһыгар күрээн Женеваҕа Владимир Ильич Лениҥҥэ тиийбитэ.

Өлүөхүмэ куорат исправнига Эссен күрээбитин туһунан кини кыраныысса таһыгар тахсыбытын эрэ кэнниттэн билбитэ. “Ханна барыай, чугас сылдьара буолуо. Бэҕэһээ эрэ мин дьиэм аттынан ааспыта дии”, – диэбит үһү.

Ити курдук, күүстээх са­­наалаах киһи кыаллыбат сыалы ситиспитэ, көҥүлгэ куоппута.

Хаартыскалар бикипиэдьийэттэн.