Саха скульптора Алексей Федосеев үлэлэрэ — Бронштейн галереятыгар

Балаҕан ыйын биир сылаас киэһэтэ. Иркутскайга борук-сорук. Ангара өрүс сүдү аартык буолан доллоһуйа устар. Мин түүн Дьокуускайга көтүөхтээхпин. Бронштейн галереята киэһэ 21 чааска диэри үлэлиирин билэммин олус да үөрдүм. Наҕыллык галереяҕа сылдьан ааһар түгэн көстүбүтүттэн сүргэм көтөҕүлүннэ.

Дьэндэйэн түһэн дьиэ да дьиэ! Үс этээс тилэри Даши Намдаков уонна араас эдэр скульптордар, худуоһунньуктар үлэлэрэ туруоруллубуттар, ону таһынан чэйдиир, ускуустуба оҥоһуктарын атыылыыр анал сирдэр, эрэстэрээн киһини угуйардыы табыгастаахтык тэриллибиттэр. Олус эйэҕэс искусствоведтар барытын быһааран, ыйан биэрэллэр, аныгылыы сиэринэн куар-куод, аудиогид-экспозиция үлэлэрин өйдүүргэ, ылынарга көмө буолаллар. Эдэр айар куттаах ыччаттарга бу курдук сүнкэн өйөбүл, көмө оҥоһулларын олус сөхтүм. Арай,  биһиги Дьокуускайбытыгар, Сахабыт сиригэр бу курдук сатаатар дьоҕус галерея баар да буолбат ээ диэн ымсыыра санаатым.

Арай,  галерея үһүс этээһигэр тахсыбытым эмискэ «Ай-Тыын» диэн сахалыы сурукка хараҕым хатанна. Өйдөөн көрбүтүм, Саха сирин кэскиллээх скульптордарыттан биирдэстэрэ — Алексей Федосеев бэс ыйын 26 күнүттэн алтынньы 12 күнүгэр диэри галерея 10 сылын бэлиэтиир өрөгөйүн чэрчитинэн, Виктор Бронштейн ыҥырыытынан кэлэн, бу боруонсаттан, тимиртэн үлэлэрэ көрдөрүүгэ туруоруллубуттар эбит. Бэл диэтэр, 8 графикатын уонна гравюраларын быыстапка иннинэ кэлэксийэниэрдэр барытын атыылаһаннар үөрдүбүттэр даҕаны, соһуппуттар даҕаны. Быыстапка арыллыытыгар Арассыыйа уонна Бурятия норуодунай худуоһунньуга Бальжинима Доржиев аҕалыы истиҥник көрсүбүтэ, дьоҥҥо билиһиннэрбитэ, алҕаабыта. Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Иркутскай уобалас губернатора,  Уһук Хотугу, Сибиир мусуойдарын  салайааччылара бааллара.

Дьиҥэр, бу курдук үрдүк таһымнаах быыстапканан өрөспүүбүлүкэбит таһыгар тахсыбыт ахсааннаах дьонноохпут. Бу Алексей Федосеевка тосхойбут үтүө түгэнигэр кинини биир да анал үөрэхтээх искусствоведтарбыт, мусуой үлэһиттэрэ, суруналыыстар арыаллаабатахтара хомотор. Ол эрээри,  ускуустубаны сэҥээрэр Арассыыйа араас телевизионнай ханааллара  уонна сырдатар-иһитиннэрэр тэрилтэлэр 50-ча суруналыыстара атах тэпсэн олорон кэпсэппиттэр, дьарыгын, үлэлэрин туһунан сыныйан токкоолоспуттар. Ол тухары Алексей Федосеев тыа сиригэр олорорун, анал мастарыскыайа  суоҕун истэн сөҕүү бөҕөтүн сөхпүттэр. Онуоха Алексей Федосеев тыа сирин салгына, олоҕун укулаата, дьонун-сэргэтин толкуйа кини үлэлэрин ураты тыынныылларын быһаарбыт. Кырдьыга да,  скульптор А. Федосеев үгүс үлэлэрэ саха норуотун үгэһин, сиэрин-туомун, толкуйун арыйаллар. Кини иэйиитэ саха остуоруйаларын, номохторун, үһүйээннэрин кытары ыкса ситимнээхтэр. Өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит норуоппут толкуйун бу оҥоһуктарынан арыйан аныгы балысханнаах тэтимнээх олохпутугар дьонугар-сэргэтигэр туһаайан: «Тохтооҥ, уоскуйуҥ, тулаҕытын көрүнүҥ, дууһаҕытын, сүрэххитин истиҥ, иһиллэниҥ», — диэбиттии оҥорбут.

Скульптуралары барытын бэрт кичэллээхтик үрдүк постаменнарга туруорбуттар уонна сырдык утахтары түһэрэн ый төлөнүн  кэриэтэ дьикти эйгэни тэниппиттэр. Бу барыта этническай матыыбынан доҕуһуолланан, бэл тимир оҥоһуктар тыынарга, сэмээр хамсыырга дылылар… Уратыта диэн,  хас биирдии көрөөччүгэ аудиогид сахалыы номохторбутун кэпсиир. Дьэ, дьикти диэтэҕиҥ! Бу курдук саха скульпторын аан дойду ааттаах-суоллаах дьоно бэйэлэригэр холоон, бу курдук истиҥник сыһыаннаһан олус ураты тыыннаах быыстапканы  тэрийбиттэр. Халыҥ кинигэҕэ бэрт элбэх көрөөччү санаатын үллэстэн суруйбут, А.Федосеев ураты көрүүлээх худуоһунньук буоларын бэлиэтээбиттэр, норуотун тыынын  илдьэ сылдьарын хайҕаабыттар. Ол онтон тус бэйэм харыс үрдээбиккэ дылы сананным эбээт! Ол кинигэҕэ мин эмиэ сахалыы суруйан уруй-айхал этэн хааллардым.

Быыстапкаҕа  кыттарын доҕотторо, уһуйааччылара,   эмиэ худуоһунньуктар Иннокентий Корякин, Николай Чоччасов, Николай Огоннеров, Александр Манжурьев өйөөннөр, көмө-ама буоланнар барыта уурбут-туппут курдук ааспыт. Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньуга Юрий Спиридонов алгыс кэриэтэ тыллара брошюроҕа тиһиллэн арыаллыы-араҥаччылыы сылдьыбыттар. Кинилэргэ Алексей Федосеев барҕа махталын этэр.

х х х

Скульптор саамай бөдөҥ уонна бастакы үлэтэ «Хатыыс». Бу —  былыргы дьыллар улаҕаларыттан дьүһүнэ, уорҕата-таһаата уларыйбакка тиийэн кэлбит балыкпыт сахалар түҥ былыргылаах норуот буоларбытын бэлиэтэ. Улаҕата биллибэт байҕал түгэҕиттэн тиийэн кэлэн,  кырдьаҕас Хатыыс утум-ситим быстыбатын туһугар сундулуйа устар… Үгүс элбэх үтүргэннээх да, кыргыс да кэмэ ааспытын кини этигэр-сиинигэр хаалбыт суоллар-иистэр туоһулууллар. Ол да буоллар,  бу Хатыыс билигин да өргөннөөх! Кырдьыга да, быдан дьылларга саспыт суоһарыылаах суостаах кыргыс кэмнэригэр ойдон-быстан биэрбэккэ сахалар тыыннаах ордон кэллэхпит эбээт!

«Алаас иччитэ» диэн ытык кырдьаҕас оҕонньор мөссүөнүгэр эһэм Уһун Бүөтүр эйэҕэс сэбэрэтин көрбүккэ дылыбын. Эмиэ мин эһээм курдук, хаппыт мастары төргүүлэммит олус эйэҕэс кырдьаҕаһы скульптор оҥорбут. Алаас иччитэ, алаас оҕото — бу төрүт сахалыы өйдөбүллэр, ураты эйгэ, турук. Өбүгэлэрбит алаас алаас аайы бытарыһан олорор кэмнэриттэн өркөн өйдөрүнэн, мындыр сатабылларынан, дьоҕурдарынан тыйыс айылҕаны кытары алтыһан олордохторо.

Алексей Федосеев бэйэтэ кэпсээбитинэн, кини саха үһүйээннэрин, номохторун, кэпсээннэри-сэһэннэри умсугуйан туран ааҕар эбит. Оҕо сылдьан Тымныы Оҕустан, Уу Оҕуһуттан, Хайа Иччититтэн, Күөл Иччититтэн толло үөрэммит. Ол эрээри,  улаатан истэҕин аайы ааҕан билэн-көрөн барар уонна урут куттаммыт санаатыттан босхолонон, ситэн-хотон, бэйэтэ бэйэтин кыайан,  билигин бу үлэлэригэр саха норуотун номохторугар олохсуйбут иччилэри бу тааска үйэтиттэ. Ол курдук,  «Хайа иччитэ», «Күөх Боллох», «Алаас Иччитэ» саха дьонун харыстыыр-хараанныыр, дууһабытыгар чугас илдьэ сылдьар өйдөбүллэрбит. Былыр да, быйыл да Күөх Боллох Иччитэ мичик гынан көмүс хатырыктааҕынан күндүлээтэҕинэ,  саха эрэ барыта көнньүөрэр, быйылгы да дьылларга собобутунан өллөйдөнөн олордохпут дии.

Алексей Федосеев хайа баҕарар саха эр киһитин сиэринэн бултуурун, тайҕаҕа сылдьарын, Байанайы кытары сэмээр кэпсэтэрин сөбүлүүр. Бу алтыһыы киниэхэ иэйии аартыгар сирдиир. Ол да иһин,  олус уйан үлэлэр үөскээбиттэр: «Үөрүү-дьол» («Балыксыт»), «Ат», «Ыйдаҥа» — туох барыта иһийэн, уоскуйан, иллээхтик-эйэлээхтик, айылҕа сокуонунан эйэ-дэмнээхтик олоруох тустаах. Хараҥа халбарыйан ыйдаҥалаах түүн тиийэн кэлэр… ол эрэн,  ыйдаҥа тунала, кэрэтэ хараҥа түүн эрэ биллэр кэрэ көстүү. Ол алыптаах кэмҥэ тыынар тыыннаах иһийэн,  толору ыйы одуулаһар, сырдыкка тардыһар, туох эрэ дьиктини кэтэһэр. «Ыйдаҥа» диэн үлэҕэ ыйы одуулаан иһийбит баараҕай муостаах таба уорҕатыгар үс көтөр чуумпуран олорор…

Алексей Федосеев кинигэ ааҕарын сөбүлүүр эбит. «Сааскы  кэм» арамааны олус умсугуйан аахпыт. Ол да иһин, Кыыс Амманы скульптор «Талба» диэн кэрэ кыыс дьүһүнүнэн ураты нарыннык көрдөрбүт. Дьэҥкир уулаах Амма Эбэ олохпут кэскилэ буоларын кини суһуоҕа, өрүс сүнньэ уонна ол тула үмүөрүспүт үнүгэстэр туоһулууллар. Маны таһынан скульптор үлэлэригэр ойууннааһын, итэҕэл эмиэ таарыллыбыт («Суор», «Көтүү»). Ураты миэстэни кыргыс кэмин ойуулааһын ылар. «Медитация» диэн үлэтигэр саатын-саадаҕын ньилбэгэр быраҕынан курутуйан олорор кырдьаҕас боотур харахтарын симэн тугу толкуйдуура буолуой? Кини аастыйбыт бытыга, хапсыйбыт омурда, хорбуйан-нөрүйэн олороро бэйэтэ дууһатыгар олохсуйбут, нүһэр санаалартан босхолонуон, ыраастаныан баҕарарын туоһулуурга дылылар…

Бу курдук,  кэскиллээх скульптор Алексей Федосеев айар аартыга куйаар киэлитинии киэҥ, баай, дириҥ ис хоһоонноох, толкуйдатар, ол эрээри сахалыы тыыннаах буолан олус өйдөнүмтүө. Бу үлэлэр тулаларыгар чуумпуну, уоскулаҥы тэнитэллэр — ол билиҥҥи кэмҥэ олус да күндү буоллаҕа!

Онон тулабытыгар олус сэмэйдик сылдьар ураты көрүүлээх тимири ыллатар, тилиннэрэр дьоммутун таба көрүөҕүҥ, кэмигэр өйүөҕүҥ уонна сыаналыаҕыҥ! Кинилэр айбыт харысхал күүстээх ураты айымньылара дойдуларыгар хааларыгар дьулуһуоххайыҥ. Ону баара, хомойуох иһин, ойуулуур-дьүһүннүүр мусуой тутаах үлэһиттэрэ бэйэбит дьоммутун сөптөөхтүк сыаналаабаттар дуу? Биир тэрээһиҥҥэ мусуой үлэһитэ: «Даши Намдаков кэлэн барбытын кэннэ олохтоох скульптордары таба көрүү саҕаланна», — диэбитэ киһини сонньутар. Ону баара Алексей Федосеев курдук үрдүк таһымнаах скульптордар, худуоһунньуктар баар буоланнар, аар-саарга аатырбыт Даши Намдаков курдук маастардар Саха сирин сэҥээрэллэр буоллаҕа.

Түгэнинэн туһанан,  биири бэлиэтиэм этэ. «Үргэл» арт-галерея өрөбүл күннэргэ үлэлиирэ буоллар, дьоҥҥо табыгастаах буолуох эбит.

Антонина УСКЕЕВА